Murtazo Rahmatov,
O‘zbekiston paxta-to‘qimachilik klasterlari uyushmasi raisi, Bukhara Cotton Textile kompaniyasining asoschisi.
Klaster yaratilishiga nima turtki bo‘ldi
Bukhara Cotton Textile (Buxoro paxta to`qimachiligi) klasterini yaratish g‘oyasi O`zbekiston Prezidenti rahbarligida amalga oshirilgan qishloq xo‘jaligini isloh qilish natijasida vujudga keldi. Keyin paxta bozori ishtirokchilari oldida eksport mahsulotining qo‘shimcha qiymatini maksimal darajaga ko‘tarish vazifasi turgan edi.
Ilgari, O‘zbekiston paxta tolasini chet elga bir kilogramm uchun taxminan 15−20 ming so‘mdan sotar edi, tayyor jinsi mahsuloti esa taxminan 250−350 ming so’mga teng edi. Shunday qilib, agar tola qayta ishlanib, yakuniy tayyor mahsulotga aylantirilsa, eksport mahsulotining qo‘shimcha qiymatini 20 martadan ko’proq oshirish mumkin.
Bukhara Cotton Textile O‘zbekistondagi tajriba klasteriga aylandi, uning maqsadi klasterlash orqali yaxshi natijalarga erishish mumkinligini o‘z misolida isbotlash edi. Bunday ishlab chiqarishning mohiyati mahsulotlarning har birini oxirigacha takomillashtirishdir: tolasidan tayyor kiyimlar olish va brend yaratish, paxta urug‘ini moyga qayta ishlash va kelajakda tarkibida oqsil miqdori yuqori bo’lgan chorva ozuqasi kunjaragacha.
Shuningdek, ferma ochish va go‘sht hamda sut mahsulotlari, shu bilan birga o‘g‘it yoki biogaz sifatida ishlatiladigan biogumusni olish mumkin. Ushbu kengaytirilgan jarayon bilan qo‘shimcha qiymati kamida 100 dollar bo‘lgan mahsulot olinadi. Shu sababli, Bukhara Cotton Textile allaqachon paxta chigitini ishlab chiqaradigan zavodga, yog‘ va moy zavodiga hamda 5000 qoramol fermasiga sarmoya kiritgan.
Foto: O’tkir Sharipov / Spot
Bungacha bizning sement sanoatida loyihamiz bor edi. Tadbirkor uchun uning ma‘lum bir sohada tajribaga ega bo‘lishi muhim emas, eng asosiysi, mutaxassislar o‘zaro samarali aloqada bo‘lishlari uchun shunday jamoani va muhitni yaratish imkoniyatiga ega bo‘lishdir.
Bundan tashqari, bizga ma’lum bir sohada katta tajribaga ega mutaxassislar kerak. Ushbu yondashuv bilan, hatto to‘qimachilikda ishlamagan kishi tajribali to‘qimachilik ishchilariga qaraganda ko’proq muvaffaqiyatli zavod ochishi mumkin.
Ishlab chiqarish qanday qilib qayta tiklandi
SSSRdagi eng yirik zavodlardan biri hisoblangan Buxoro paxta zavodi oxir-oqibat iqtisodiy jihatdan samarasiz bo‘lib qoldi, shuning uchun davlat uni bir necha qismlarga ajratdi va xususiy investorlarga sotdi. Taxminan ikki yil oldin BCT sobiq Buxoro paxta zavodining 10 gektar tashlandiq yerini oldi.
Zavodni qayta qurish qimmatga tushdi. Zavod binosini sotib olayotganda sarmoyadorlar qurilishni tejashni rejalashtirishgan, ammo aslida ular ishlab chiqarishni tiklashga mo‘ljallangan mablag‘lardan ikki-uch baravar ko‘proq mablag‘ sarflashlari kerak edi. Ko‘p binolar yaroqsiz holatda edi, shunchaki bir narsa qulashi mumkin edi.
Biroq, sobiq paxta zavodi yaqinida barcha kerakli aloqa vositalari — temir yo‘llar, elektr energiyasi, logistika kompaniyalari bor edi, bu katta yutuq edi. Shuning uchun investorlar ishlab chiqarishni xalqaro standartlarga muvofiq amalda tiklashga qaror qilishdi.
Uskunalarni sotib olish va zavod qurilishiga qariyb 106 million dollar sarflandi va mablag‘ni yaqin besh yil ichida qoplashni rejalashtirmoqdamiz.
Foto: O’tkir Sharipov / Spot
Buxoro viloyatining Romitan tumanidagi 8 ming gektar maydonda ishlab chiqarish uchun paxta yetishtiriladi. Har bir traktor GPS bilan jihozlangan, yonilg‘i darajasi sezgichlari hamma joyda mavjud. Traktor haydovchilari uchun ID-karta tizimi joriy etildi, shuning uchun siz ish vaqti va sifatini kuzatishingiz mumkin bo‘ladi.
O‘zbek paxtasi bilan bog‘liq ma’lum bir salbiy tarix mavjud, shuning uchun ko’plab xalqaro brendlar ushbu sohada yig‘ish va ishlab chiqarishda shaffoflikni istashadi. Zamonaviy texnologiyalardan foydalangan holda, ekishdan boshlab tayyor mahsulotni tikishga qadar bo’lgan jarayonlarni kuzatish mumkin.
Savdo-sotiq qanday yo‘lga qo‘yildi
Rag‘batlantirish uchun “360 daraja marketing” prinsipi qo‘llanildi: metropolitendagi bannerlardagi reklama va raqamli marketingga qadar barcha vositalardan foydalanildi, bu yo‘nalishning jadal rivojlanib borishiga alohida e’tibor berildi.
Dastlab, biz savdo tizimini Turkiyadagi vakillar orqali qurdik. Ikki xodim butun marketing bo‘limini almashtirdilar: ular Yevropada mijozlarni sinchkovlik bilan qidirishdi, xalqaro ko‘rgazmalarga sayohat qilishdi va kompaniyani ishlab chiqaruvchi sifatida targ‘ib qilishdi. Dastlab loyiha eksportga chiqarilishi aynan ular tufayli amalga oshirildi. Endi bizda biznesni rivojlantirish uchun barcha kerakli xizmatlarni taqdim etadigan o‘zimizning Petromaruz Management konsalting kompaniyasi mavjud.
Dastlab barcha mahsulotlar faqat eksport uchun ishlab chiqarilgan. G‘arb kompaniyalari uchun jinsi mahsulotlari xaridorning firma yorlig‘i bilan tikilgan, yaqin kelajakda biz eksport hajmini 150−200 million dollarga yetkazishni rejalashtirmoqdamiz.
Bunga parallel ravishda korxonamiz bir nechta xorijiy brendlar bilan ishlaydi, matolarni Rossiya va Ukrainaga sotadi. Hozircha mahsulotning katta qismi eksport qilinmoqda, ammo matolarni boshqa mahalliy tikuvchilik korxonalari sotib oladi.
Foto: O’tkir Sharipov / Spot
2019-yilda BCT o’zining B Jeans brendiga ega bo’ldi — endi u o’zining ham vakili ham beshta savdo shoxobchasiga ega. Oltinchi do‘kon yaqinda Qirg‘izistonning O’sh shahrida ochildi. Joriy yilning fevral oyi oxiriga qadar o’nga yaqin do’konni ishga tushirishni rejalashtirmoqdamiz.
Brendning o‘rtacha cheki 500 ming so‘mni tashkil etadi, brend ham yoshlar, ham yoshi kattalar uchun mo’ljallangan. Savdo hajmi oyiga qariyb 500 million so’mni tashkil etadi.
Jinsi do’konlarining porloq kelajagi bor. LC Waikiki, DeFacto, Gloria Jeans va boshqa brendlarning dunyo bo‘ylab 400−500 do‘koni bor, yirik brendlar esa undan ham ko’proq. Besh yil ichida ushbu darajaga erishishni rejalashtirmoqdamiz.
To’qimachilik bozorining o’ziga xos tomonlari
So’nggi bir yil ichida loyiha o’zini o’zi ta’minladi. Shim, jinsi matolar va iplar foyda bilan sotiladi. Agar tolani oladigan bo‘lsak, u qo‘shimcha qiymatga ega bo‘lgan mahsulotlar hisobiga to‘lanadi, chunki u minimal chegaraga ega.
To‘qimachilik sanoatida oddiygina uskunalar yetkazib berish va ishlab chiqarish o‘z-o‘zidan qoplanishini kutish mumkin emas. Siz marketing bilan shug‘ullanishingiz, sifatni kuzatishingiz, savdo tarmoqlarini yaratishingiz kerak.
Bundan tashqari, agar siz mavsumni o‘tkazib yuborsangiz, mahsulot ahamiyatsiz bo‘lib qoladi. Shuning uchun biznes mahsulot navi va sotish bozorining kengayishini hisobga olgan holda quriladi. Bozor talab va ehtiyojiga qarab, sotish uchun eng foydali mahsulotni kuzatib borish mumkin: ip, mato yoki tayyor mahsulot.
Foto: O’tkir Sharipov / Spot
MDH mamlakatlari orasida trikotaj mahsulotlari bo’yicha O’zbekistonning salohiyati yuqori, ammo hech kim ular bu yerda jinsi matolarini ishlab chiqaraman deb o’ylamagan. Shu sababli mijozlar Pokiston, Hindiston, Xitoydan mahsulot qidirmoqdalar va turk tovarlari uchun ko’proq pul to‘lashga tayyor.
Mamlakatda qancha ko‘p tikuvchilik do‘konlari bo‘lsa, shuncha tez ishlab chiqaruvchi sifatida O‘zbekiston dunyoda o‘z o‘rnini egallaydi va klaster bu maqsadga erishish yo‘llaridan biridir. Ayni paytda, jinsi bozorida BCT mustaqil ravishda paxtani, bo‘yash uchun o‘simliklarni yetishtiradigan va jinsi ishlab chiqarishni to‘liq yo’lga qo‘ygan yagona korxona hisoblanadi. Asosiy raqobatchilar xorijiy kompaniyalardir.
Davlat to‘qimachilik bozorini turli xil imtiyozlar bilan qo‘llab-quvvatlaydi. Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi transport xarajatlarining 50% gacha qoplaydi, chunki mamlakat dengizga chiqish imkoniga ega emas va quruqlik bilan tashish juda qimmatga tushadi. Shu sababli, o‘zbek mahsulotlari oxirgi xaridorga yetib borgach, ular Hind va Bangladesh mahsulotlari bilan erkin raqobatlasha oladi.
Pandemiya va boshqa muammolar
Pandemiya bozordagi umumiy talabga ta’sir ko‘rsatdi, ammo BCT fabrikasi karantin paytida ishladi — 6 ming ishchi ish haqini o’z vaqtida oldi. Shu bilan birga, xodimlarning boshqa mamlakatlarga kelishi va ketishi bilan bog‘liq muammolar mavjud edi.
Karantin paytida to‘qimachilik bozorlari biroz “uchib ketishdi”, ammo buning yaxshi tomoni bor edi. Dunyoda yirik brendlar uchun yaxshi tashkil etilgan ta’minot zanjirlari mavjud edi — xuddi shu Levi’sning ko’p yillardan buyon tolling asosida ishlaydigan zavodlari bor edi. Pandemiya tufayli ushbu sheriklik zanjirlari buzildi: berkilgan mamlakatlarda fabrikalar ishlamayapti, shuning uchun brendlar yangi yetkazib beruvchilarni izlay boshladilar. Bu BCT fabrikasiga yirik brendlar bilan muloqotni boshlashga imkon berdi.
O‘zbekistonda bu sohada malakali kadrlar yetishmayapti, shuning uchun ta’lim va treninglarga mablag‘ sarflash kerak. Hozir biz 25 nafar xorijlik mutaxassislar yordamida mingdan ziyod odamni O’zbekiston ichida ishlab chiqarishga tayyorlashga harakat qilmoqdamiz.
Shuningdek, mato uchun xom ashyo bilan bog‘liq muammolar mavjud, masalan, O’zbekistonda polyester va elastan kabi asosiy komponentlar ishlab chiqarilmaydi va ularni import qilish iqtisodiy jihatdan foydasizdir. Bundan tashqari, elastan yetkazib beruvchilarida hatto ombor ham yo’q, shuning uchun shartnoma tuzish va bir necha hafta ichida xom ashyo yetkazib berilguncha kutish kerak.
Foto: O’tkir Sharipov / Spot
Kelajakdagi rejalar
Kompaniyamiz ishlab chiqarishning ekologik xavfsizligi kursidan o‘tdi — kompaniya pishirish jarayoni uchun Italiya kir yuvish mashinalarini sotib olishni rejalashtirmoqda. Ular nafaqat suvni, balki elektr energiyasini ham tejashga yordam beradi, shuningdek kimyoviy moddalar chiqarilishini kamaytiradi.
Bugungi kunda dunyoda suvni tejash va undan samarali foydalanish tendensiyasi mavjud bo‘lib, takomillashtirishni talab qiladigan asosiy tarmoqlardan biri bu to’qimachilik sektoridir. Aksariyat brendlar endi ushbu standartlarni talab qilmoqdalar, shuning uchun BCT fabrikasi suvni qayta ishlashning to‘liq texnologiyasini joriy etmoqda, uni uch oy ichida qayta ishlatadi.
Suv iste’mol qilishning yana bir moddasi — paxta yetishtirish uchun dalalar. Bu yerda tomchilatib sug‘orish suvni sezilarli darajada tejashga imkon beradi. Investorlar, shuningdek, o‘g‘itlarni urug‘lantirish tizimini joriy etishni rejalashtirmoqdalar, shuning uchun ular kimyoviy moddalarni tejashlari va yerni bir xil qilishlari mumkin, bu yerning har bir qismidan bir xil hosil olishni anglatadi.
