Anvar Abduqayum 1981-yil Toshkent shahrida tug‘ilgan. O‘rta ta’limni Mirzo Ulug‘bek tumanidagi tabiiy fanlarga ixtisoslashgan maktabda, oliyni esa Toshkent arxitektura-qurilish institutida oladi.
“Matematik statistika” fanidan institutlar o‘rtasidagi olimpiadada respublika darajasida ikkinchi o‘rin olib, “Beruniy” nomli stipendiya sohibi bo‘ladi va shu orqali magistraturani grant asosida o‘qishga erishadi.
Hali institutda o‘qib yurgan davrlarida darsdan keyin ishlashga odatlangan qahramonimiz repetitorlik, tarjimonlik kabi faoliyatlar bilan shug‘ullanadi.
Ko‘p til bilgani (o‘zbek, rus, ingliz, xitoy, nemis, turk, ozarbayjon, turkman, qozoq. Hozirda Arab tilini ham o‘rganmoqda) va menejerlik qobiliyatlari yaxshi bo‘lgani uchun tarjimonlikdan menejerlikka, so‘ng tadbirkorlikka o‘tadi.
Anvar Abduqayum hozirda turli yo‘nalishlarda o‘nga yaqin biznesga ega. Ular orasida o‘yinchoq ishlab chiqaruvchi “Toy bola”, “Afiyet” va “Puro” kabi restoranlar tarmoqlari bor.
Tadbirkor o‘zining birinchi millionini 28 yoshida ishlab topadi. Ushbu daromadning asosiy qismini unga paket va o‘yinchoq biznesi olib kelgan.
Biznesgacha bo‘lgan uzoq yo‘l
2003-yil magistraturada o‘qishni boshlaganimda darsdan keyin xalqaro import-eksport bilan shug‘ullanadigan kompaniyada tarjimon, menejer yordamchisi bo‘lib ishladim. Bir muddat o‘tgach, Turkiyadagi Niderlandiya korxonasi meni MDH davlatlari bilan ishlovchi bosh menejer lavozimiga tayinladi.
Lekin baribir o‘z biznesimni boshlah xohishi meni tinch qo‘ymasdi. Bir kuni kompaniyamiz mijozi bankrot bo‘lib, xomashyo pulini berolmay qolgani uchun paket ishlab chiqaruvchi stanoklarini berishga majbur bo‘lgan. Biz ularni sota olmaganmiz. Keyin rahbarimizdan stanoklardan birini menga berishini so‘rab, ularni O‘zbekistonda yurg‘izib, biznes qilmoqchi ekanligimni aytganman.
Avvaliga rozi bo‘lmagan, lekin keyinroq sherikchilik asosida ishlashni taklif qilib ko‘ndirganman. Shu tariqa 2005-yili birinchi biznesim — paket biznesini boshlaganman.
Boshida stanoklar eski bo‘lgani va yaxshi ishlamagani uchun biznes uncha yaxshi yurishmadi. Keyin xo‘jayindan yana qarz olib, $100 mingga yangi stanok olganman. Shundan keyin foydamiz jadallik bilan o‘sishni boshladi.
U paytlari raqobat hali kichik bo‘lgani uchun marja juda katta — taxminan 250% edi. $550 ga bir tonna xomashyo sotib olib, undan chiqqan mahsulotni $2000 ga sotardim. Birinchi yilning o‘zida $300−400 ming atrofida foyda kelgan.
Stanok pullari va kelishilgan foydani turk xo‘jayinimga olib borib berganimda, foyda kerakmasligini aytib, faqat stanokning pulini olib qolgan va kelajakdagi bizneslarimda omad tilab, O‘zbekistonga kuzatib yuborgan.
Qisqa vaqt ichida stanoklar sonini ko‘paytirib, paket biznesimdagi jami foydani $800 minggacha chiqardim. Lekin, 2008-yilga kelib raqobat juda kuchayib, marja 5% gacha tushib ketgan. Shundan so‘ng boshqa biznes ochish haqida o‘ylashni boshlaganman.
Nega o‘yinchoq biznesi?
2009-yilda o‘yinchoq biznesiga kirib keldim. Bu yo‘nalishni tanlashimga O‘zbekistondagi o‘yinchoqlar narxlari o‘rta sinf oilalari uchun qimmatlik qilishi, ba’zi Xitoy mahsulotlari sifatsiz xomashyolardan tayyorlagani uchun farzandim sog‘lig‘iga ta’sir qilgani hamda paket biznesimda foyda juda kamayib ketgani sabab bo‘lgan.
Rossiyadan o‘yinchoqlarning 30−40 xilini olib, Toshkentdagi “Sovplastital” korxonasida muhandis bo‘lib ishlaydigan tanishimga ko‘rsatdim. Tanishim ularni chiqarish qiyinmasligi, o‘zi ham bu ishda yordam bera olishini aytdi.
Shu tariqa Xitoydan $200 mingga stanok, qoliplarni olib kelib, ishni boshlab yubordik.
Foydaga keladigan bo‘lsak, o‘sha paytda marja juda katta edi. Bir kilogram xomashyoni $2 dan olib, undan chiqqan mahsulotni $18 ga sotardik. Hozir vaziyat o‘zgarib, marja ancha kamaygan (70−120%) bo‘lsa-da, shuning o‘zi ham katta foyda keltiradi.
Qolip va stanoklarimiz — asosiy boyligimiz hisoblanadi. Bugungi kunda qiymati $1,7 mln.lik qolip, $1,3 mln.lik stanoklarimiz bor. Ular asosan Xitoydan import qilinadi. Negaki ushbu mamlakatdan yaxshiroq chiqaradigan joylar deyarli yo‘q.
O‘zbekistonda ham qoliplar ishlab chiqarilyapti, faqat o‘yinchoqlarning shakllari qiyinroq bo‘lgani uchun ularni hozircha chiqarib bera olishmaydi.
Keyingi yildan qoliplarni o‘zimiz ishlab chiqarmoqchimiz, chunki bunday mahsulot xaridiga har yili $500 ming sarflaymiz. Avvaliga o‘zimizni ta’minlab, sekin-asta sotuvga chiqarish niyatimiz bor.
Mahsulotlarimni ancha vaqt sota olmaganman
Mahsulot sotuvini muvaffaqiyatli yo‘lga qo‘yish juda qiyin bo‘lgan — yirik sotuvchilar mollarimni olishmas edi. Shunda savdoni oshirish uchun qo‘llagan ikkita strategiyam juda katta foyda bergan.
Yirik xaridorlar mahsulotimni olmaganda, nisbatan kichikroq do‘koni borlarga o‘yinchoqlarimni “real"ga berib chiqqanman. Ularda mahsulotim yaxshi sotilib mashhur bo‘lgach, katta o‘yinchoqchilarning o‘zlari meni qidirib kela boshlashgan. Shunda ham sotuvlar cho‘qqisiga chiqmagandi.
Keyin ikkinchi strategiyaga o‘tdim — ba’zi do‘kon ishchilariga mahsulotlarimni ko‘proq sotish evaziga bittadan telefon va’da qildim. Shu tariqa savdo yanada oshib, biznes yaxshi rivojlana boshlagan.
Korxonani ilk ochgan paytlarimiz kadr muammosidan ham ancha qiynalganmiz. O‘sha paytda stanoklarni ishlata oladigan texnologlar deyarli yo‘q edi. Bir amallab ikkita yoshi kattaroq mutaxassisni topib, zo‘rg‘a ko‘ndirganmiz.
Ular ko‘pincha asosiy ishida band bo‘lgani uchun stanoklarimizni faqat kun ora ishlata olardik. Keyin ukam, jiyanlarim o‘rganib olgach, bu muammo ancha yengillashdi.
Eksport — bizneslarimning ajralmas qismi
Eksportni birinchi marta yo‘lga qo‘yib olishda ancha qiynalganman — xitoyliklar arzon narx bilan bozorni to‘liq egallab olgan, men arzonroq narx taklif qilganimda ham olishmas edi, chunki xitoyliklar molni nasiyaga berishar, men esa naqdga so‘rardim.
Bir kuni Chimkentdagi ulgurji savdo qiluvchi ayol men haqimda eshitib, mahsulotimni sotib olganlar. Shu tariqa birinchi marta 2010-yilda Qozog‘istonga paket eksport qilishga erishganman va davomiy ishlashni yo‘lga qo‘yganmiz.
2010-yilda o‘yinchoq eksportini ham boshlaganman, 2012-yili elektronika mollarini ham qo‘shdim. Xullas nima ishlab chiqargan bo‘lsam, deyarli hammasini eksport qila olganman.
Hozirgacha faqatgina muzqaymoq biznesimda eksport bo‘lmagan xolos. Hattoki “Puro"ning ham Qirg‘iziston va Qozog‘istonda jami uchta filialini ochmoqchimiz. Mana bugun Qirg‘izistonlik bir tadbirkor keldi. U bilan kechqurun uchrashib, shu masalani hal qilib olamiz. Bundan tashqari Tojikistonlik tadbirkorlar va AQShdagi o‘zbek tadbirkorlar ham “Puro"ga qiziqish bildirishmoqda.
Eksport hajmimiz oshishida davlat tomonidan olib borilgan islohotlarga alohida urg‘u berishim kerak. 2017-yilda soliq va logistika sohalarida boshlangan islohotlar natijasida bir yilning o‘zida 4 barobar o‘sishga erishganmiz. 2016-yildagi eksport bilan 2021-yildagi eksportimizni solishtirsak, 10 barobar farqni ko‘rishimiz mumkin.
2017-yildan oldin chetga yiliga $250 minglik o‘yinchoq chiqarardik. O‘tgan yilgi eksportimiz esa $2,5 mln.ni tashkil qildi. Bu summani davlatlar bo‘yicha bo‘lib chiqsak, taxminan quyidagi sonlar kelib chiqadi:
- Rossiyaga va Qozog‘istonga $1 mln.dan;
- Qirg‘izistonga $200 ming;
- Mo‘g‘ulistonga $100 ming;
- Tojikistonga $100 ming;
- Gruziyaga $70 ming;
- Ozarbayjonga $30 ming;
- Afg‘onistonga $20 ming. Bu yil hatto Kenyaga ham $5 ming.lik mahsulot eksport qilishga erishdik.
Turk taomlarini yoqtirganim restoran biznesiga kirib kelishimga sabab bo‘lgan
Turkiyada ishlab yurgan vaqtlarim ularning ovqatlariga ancha o‘rganib qolgandim. O‘zbekistonga kelganimda yaxshi turk restoranlarini topa olmadim — qaysi biriga borsam ham ovqatlarni Turkiyaning o‘zidagidek mazali pishira olishmasdi. Shunda ushbu sohaga kirish xohishi paydo bo‘ldi.
2014-yili bizneslarimda korporativ boshqaruvni yo‘lga qo‘yib, 95% avtomatlashtirdim. Shu sabab bo‘sh vaqtim ko‘paygani yana bir turtki bo‘ldi. Restoran biznesini ochish uchun ayni muddao edi.
2017-yil Turkiyadagi “Afiyet” restoran tarmoqlari asoschisi, do‘stim bilan maslahatlashib, O‘zbekistonda restoran ochishga qaror qildim. Do‘stimning roziligiga ko‘ra, uni “Afiyet” deb nomladim.
Bu sohada bilim va tajribam bo‘lmagani ko‘p vaqt va resurslarimni bekorga sarflab yuborishimga olib kelgan. Restoranni birinchi ochgan paytlarim Turkiyadan mutaxassislarni chaqirdim, lekin hech biri yordam bera olmadi. SMM-mutaxassislarni chaqirdim, ular ham hech qanday o‘zgarish qilolmadi. Bularning hammasiga ancha pulim besamara ketdi.
Oxiri bu biznesni ham yaxshilab o‘rganish uchun Turkiyaga ketdim. Istanbulda franshiza va restoran zanjiri tuzishni, Marashda turk shirinliklari, Adanada achiq qiyma va Mardinda yog‘li qiyma kabob, Bursada esa iskandar kabob, Boluda sutli shirinliklarni o‘rgandim.
Ovqatlarni tushunib olgach, SMMni ham boshidan o‘rganib chiqdim. Bu sohalarda orttirgan bilimlarni qo‘llashni boshlaganimdan so‘ng restoran biznesim yurisha boshladi.
Bularning barchasiga taxminan uch yil ketdi. “Afiyet"ni yaxshi yo‘lga qo‘yib olgach, 2020-yilda “Puro” kafesini ochdim. 2021−2022-yillarda bittadan filial ochdim.
“Puro"ning franshizasi haqida sahifalarimda video chiqarganimdan so‘ng ko‘plab odamlar bunga qiziqish bildirishdi va ularning to‘qqiztasiga kafemizning franshizasini berdik. Yilning oxirigacha ularning hammasi ishga tushadi va “Puro” filiallari soni jami 12 taga yetadi.
Sarafan marketing — eng muhimi
Bizneslarimda savdoni yaxshilashda bir-nechta marketing vositalaridan foydalaniladi. Masalan, restoran va kafelarimda professional marketolog, SMM-mutaxassislari ishlaydi va asosan SMM’ga katta urg‘u beriladi.
O‘yinchoq va boshqa ba’zi bizneslarim asosan B2B modelda ishlagani uchun ularning marketingi bilan o‘zim shug‘ullanaman. Bu yil shaxsiy brendimni rivojlantirganim barcha bizneslarimga birdek yaxshi foyda berdi.
Shuni yaxshi yo‘lga qo‘yganimdan so‘ng, boshqa mamlakatlardan ham mijozlar ko‘paya boshladi. Chet elda yaxshi ishlarda ishlaydigan va biznes qiladigan o‘zbeklar bilan aloqalarni yo‘lga qo‘yib, hamkorliklar qilyapmiz.
Lekin, baribir eng katta e’tiborni sarafan marketingga qarataman. Agar mahsulot sifati zo‘r bo‘lsa, odamlar bir-biriga aytib ham savdoingizni oshirib borishi mumkin. Agar mahsulot sifati yaxshi bo‘lmasa, boshqa marketing vositalari ham yordam berolmaydi.
Kompaniyalarimda 1000 ga yaqin xodim ishlaydi
Paket ishlab chiqarish korxonasini ochganimda u yerda jami 5 kishi ishlardi: men, ukam, o‘rtog‘im va ikkita xodim. Men ta’minot, sotuvchilik, haydovchilik, menejerlik ishlarini qilardim. Ukam texnolog, do‘stim esa kompaniya boshlig‘i edi.
Bugungi kunga kelib esa barcha bizneslarimda jami 1000 ga yaqin xodim ishlaydi. Ularning oylik ish haqi 3−30 mln so‘mni tashkil qiladi — 3 mln so‘m oylik oladiganlar juda kam. Xodimlarimiz asosan 5 mln so‘m yoki undan ko‘proq maosh olishadi.
Aslida, men ko‘p ishchilarga muayyan bir oylik ish haqi belgilamayman. Ular qancha haq olishi ularning o‘zlariga bog‘liq. Ular qanchalik yaxshi ishlasa, kompaniyaga qanchalik ko‘p foyda olib kelsa, ularning daromadlari ham xuddi shunday oshib boradi.
“UZBIC” orqali to‘rt oyda $5 mln
Yil boshida Rossiya Ukrainaga urush boshlashi natijasida ko‘plab sanksiyalar joriy etildi. Shundan so‘ng chet davlatlardagi ko‘plab tanishlarim mendan qurilish mollari, tekstil mahsulotlari va boshqa har xil mahsulotlar so‘rashni boshladi.
Men esa unday mahsulotlar ishlab chiqarmayman. Shu sabab chet ellik mijozlarni tanishlarimga yuborardim. Ular esa eksport bo‘yicha tajribaga ega bo‘lmaganlari uchun qiynalishardi va menga ko‘p murojaat qilishardi. Shunda “UZBIC"ni ochishga qaror qildim
Iyun oyida kompaniya o‘z faoliyatini boshladi. “UZBIC” bu biznes va sanoat kengashi bo‘lib, u orqali biz ko‘plab o‘zbek tadbirkorlariga o‘z mahsulotlarini eksport qilishlarida yordam bermoqdamiz.
Shu 4 oy davomida “UZBIC” orqali 10 ta davlat (Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Mo‘g‘uliston, Tojikiston, Turkmaniston, Afg‘oniston, Rossiya, Belarus, Gruziya, Ozarbayjon) bilan hamkorlik yo‘lga qo‘yishga erishdik.
Mo‘g‘uliston, Qirg‘iziston, Qozog‘iston va Turkmanistonda “UZBIC"ning ofislari ham bor. Kelajakda Ukraina (urush tugagach), Armaniston, Pokiston, Saudiya Arabistoni, Ummon, BAA, Turkiya, Ruminiya, Bolgariya, Yaponiya, Janubiy Koreya va boltiq bo‘yi davlatlari bilan hamkorlikni yo‘lga qo‘ymoqchimiz.
Hozirda “UZBIC” a’zolari soni 120 taga yetdi. Shu paytgacha Qozog‘iston va Qirg‘izistonga bo‘lgan uchta safarimizda 93 ta tadbirkorni olib bordik. Ulardan 87 tasiga mijoz topib berdik va 60 tasi eksportni amalga oshirishga ulgurishdi. Qolgan 27 tasida ham jarayonlar davom etmoqda.
Ular mahsulotlarining eksporti taxminan $5 mln.ga yaqinlashib qoldi. Keyingi yili “UZBIC” a’zolari sonini 1000 taga, eksport hajmini esa $30−40 mln.ga yetkazmoqchimiz.
Biznesga kredit yoki qarz olib kirmagan ma’qul
Xatolar va saboqlar xususida. Eng katta xatoyim hali bitta biznesimni yaxshilab kuchaytirmasdan, boshqalariga aralashganim bo‘lgan. O‘yinchoq biznesimni rivojlantirayotgan paytim qiziqib, elektronika mahsulotlari, qurilish mollari kabi bizneslarga ham pul tikkanman va ancha resurslarni yo‘qotganman.
Katta xatolarimdan yana biri bu paket biznesidan vaqtida chiqib ketmaganim bo‘lgan. Raqobat kuchayib, marja juda kichiklashib ketgan paytda ham bu biznesni tark etmaganman
Natijada bu menga juda qimmatga tushgan. Mana yaqinda $600−700 minglik stanoklarni atigi $100 mingga sotib yuborishga majbur bo‘ldim.
Undan tashqari taxminan yana $100 minglik mahsulot pulini mijozlarimdan ololmay qolganman. Shunda jami zararni o‘zingiz ko‘rib turibsiz: $600−700 ming atrofida.
O‘zim bilmagan sohada biznes qilishim ham menga katta zarar olib kelgan. Restoran biznesini bilim va tajribasiz boshlaganim menga taxminan $200−300 mingga tushgan.
Yoshlarga va tadbirkorlarga maslahatlar. Hozirgi kunda ko‘p yoshlar qarz yoki kredit olib, biznes boshlayotganiga guvoh bo‘laman. Men shu narsaga qarshiman. Oldin biror yaxshi korxonada ishlab, o‘sha sohada kamida 3 yillik tajriba orttirib, shundan so‘nggina o‘z ishini boshlashni tavsiya qilaman.
O‘shanda yoshlar o‘zlari ishlagan sohaning mutaxassisi bo‘lishi, qanday xatolar qilmaslik kerakligi haqida yetarlicha bilim va tajribaga ega bo‘lishi mumkin. Bunda ularning biznesi muvaffaqiyatga erishish ehtimoli ancha katta bo‘ladi.
Tadbirkorlarga kelsak, ishlab chiqarish bilan shug‘ullanuvchilarga eksportni ko‘zlashni maslahat beraman. Eksportga chiqmasdan katta biznesga aylanish deyarli imkonsiz. O‘zbekiston ichki bozorida qolib ketilsa, raqobat oshgan sari foyda ham kamayib boradi.
Bundan tashqari, chetga mahsulot sotib, bozorini to‘ldirilmasa, ular mahsulotini O‘zbekistonga olib, bozorni egallab oladi. Buning ustiga, eksport qilish uchun davlat tomonidan juda zo‘r imkoniyat va imtiyozlar bor. Shu sabab bulardan oqilona foydalanib, biznesni xalqaro brendga aylantirish imkoniyati bor.
Ichki bozorda, xizmat ko‘rsatish kabi sohalarda ishlaydiganlar esa unikal, boshqalarda yo‘q xizmat taklif qilishi kerak, menimcha. Shundagina yaxshi foydaga chiqish va doimiy rivojlanish mumkin.
Keyingi 10 yil uchun to‘rtta asosiy maqsadim bor
Maqsadni katta qo‘yish va unga qanday erishishni darajalarga bo‘lib chiqish kerak. Men 10 yil uchun to‘rtta asosiy maqsad qo‘yganman.
Birinchi maqsadim “Puro"ni xalqaro darajadagi kompaniyaga aylantirib, dunyo bo‘ylab jami 200 ta filialini ochish, ikkinchi esa yangi o‘zbek milliy oshxonasi brendini yaratib, butun dunyo bo‘yicha uning 1000 ta filialini ochishdan iborat. O‘zbek oshxonasini butun dunyoga tanitmoqchiman.
Shuningdek, “Toy bola"ni dunyo bo‘yicha o‘yinchoq ishlab chiqaruvchi top-10 kompaniya safiga chiqarishni rejalashtirganman.
“UZBIC"ga keladigan bo‘lsak, hozirda kompaniyaning 120 ta a’zosi bor. Keyingi 10 yilda bu ko‘rsatkichni 10 mingtaga yetkazib, bu orqali O‘zbekiston iqtisodiyotiga $10 mlrd.gacha foyda kelishiga hissa qo‘shish niyatim bor.
