“Spot” auditor Yevgeniya Son bilan birgalikda biznesni ro‘yxatdan o‘tkazish bo‘yicha maqolalar ketma-ketligini davom ettiradi.
Oldingi maqolalarda yetti bosqichdan iborat nazorat cheklisti, faoliyatini endi boshlayotgan tadbirkor uchun biznesni ro‘yxatdan o‘tkazish shaklini tanlashda nimalarga e’tibor berish kerakligi berilgandi.
Ushbu maqolada yakka tartibdagi tadbirkorlarni soliqqa tortishning barcha jihatlarini batafsil ko‘rib chiqamiz:
Yevgeniya Son,
auditor, “Yaran Consulting” buxgalterlik kompaniyasi hammuassisi.
O‘zbekistonda soliqqa tortish ikki qismga bo‘linadi: soddalashtirilgan va umumbelgilangan.
Soddalashtirilgan soliqqa tortish tizimi quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
- qat’iy belgilangan miqdorda jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i;
- qat’iy belgilangan soliq.
Umumbelgilangan soliq tizimiga quyidagilar kiradi:
- foyda solig‘i;
- qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS)
Ish haqi va resurs soliqlarini ham alohida ajratib ko‘rsatish mumkin.
Yakka tartibdagi tadbirkor (YaTT) xodimlarni yollashda ish haqi soliqlarini to‘laydi. Ularga quyidagilar kiradi:
- jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i (JShDS);
- ijtimoiy soliq.
YaTT resurslar mavjud bo‘lganda jismoniy shaxs sifatida quyidagi soliqlarini to‘laydi:
- mol-mulk solig‘i;
- yer solig‘i;
- suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq.
Biz odatda qulaylik uchun soliqlar bo‘yicha umumiy jadvalni taklif qilamiz:
Nomi | Yillik tovar aylanmasi 100 mln so‘mgacha | Yillik tovar aylanmasi 100 mlndan 1 mlrd so‘mgacha | Yillik tovar aylanmasi 1 mlrd so‘mdan yoki import |
Ijtimoiy soliq | oyiga 1 BHM | ||
Belgilangan miqdorda yoki deklaratsiya bo‘yicha JShDS | ha | yo‘q | yo‘q |
Aylanmadan olinadigan yoki qat’iy belgilangan soliq | yo‘q | ha | yo‘q |
Foyda solig‘i | ixtiyoriy | ixtiyoriy | ha |
QQS | ixtiyoriy | ixtiyoriy | ha |
Xodim uchun ijtimoiy soliq | yiliga 1 BHM | ||
Xodim uchun shaxsiy foyda solig‘i | ish haqidan 12% | ||
Mol-mulk solig‘i | resurslar mavjud bo‘lganda | ||
YaTTni soliqqa tortish
Yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun yillik aylanma hajmiga qarab bir necha turdagi soliqlar ko‘zda tutilgan.
E’tibor bering, YaTT yillik aylanmasidan qat’i nazar, oyiga 1 BHM miqdorida ijtimoiy soliq to‘laydi.
Yillik tovar aylanmasining hajmi 100 mln so‘mgacha
Bunday holda, YaTTga ikkita soliqdan birini tanlash taklif etiladi: belgilangan miqdorda yoki deklaratsiya bo‘yicha JShDS.
Qat’iy belgilangan miqdorlarda JShDS — har oy to‘lanishi kerak bo‘lgan qat’iy belgilangan soliq miqdori hisoblanadi. Soliq miqdori faoliyat turi va geografik joylashuviga bog‘liq.
№ | Faoliyat turi | Oylik soliq stavkalari (so‘mda) | |||
Toshkent shahri
| Nukus shahri va viloyat markazlari bo‘lgan shaharlar | boshqa shaharlar | boshqa aholi punktlari | ||
1. | Chakana savdo: | ||||
oziq-ovqat va nooziq-ovqat mahsulotlari bilan | 825 000 | 660 000 | 330 000 | 220 000 | |
dehqon bozorlarida qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bilan | 275 000 | 165 000 | 110 000 | 55 000 | |
gazetalar, jurnallar va kitoblar bilan | 275 000 | 165 000 | 110 000 | 55 000 | |
2. | Maishiy xizmatlar | 275 000 | 165 000 | 110 000 | 55 000 |
3. | Boshqa faoliyat turlari | 250 000 | 165 000 | 110 000 | 55 000 |
4. | Avtomobil transportida yuk tashish xizmatlari: | ||||
yuk ko‘tarish quvvati 3 tonnagacha bo‘lgan yuk avtomobillari uchun | 165 000 | ||||
yuk ko‘tarish quvvati 3 tonnadan ortiq bo’lgan yuk avtomobillari uchun | 250 000 | ||||
Agar YaTT bir nechta faoliyat turlari bilan shug‘ullansa, u holda har bir faoliyat turi uchun alohida qat’iy belgilangan miqdorlarda JShDSni to‘laydi. Ikki yoki undan ortiq aholi punktlarida faoliyat yuritganda esa soliq ushbu punktlar uchun belgilangan eng yuqori stavka bo‘yicha to‘lanadi.
Soliq to‘lovi har oyning 15-kuniga qadar, ya’ni aprel oyi uchun 15-aprelgacha to‘lanishi kerak. Soliq va boshqa hisobotlar taqdim qilinmaydi. Hisoblarni mustaqil yuritish mumkin.
Ushbu soliqni tanlash asosan YaTT uchun qulay bo‘ladi, lekin u asosan yuqori marjinallikka ega bo‘lgan xizmat ko‘rsatish sohasi uchun foydalidir.
Deklaratsiya bo‘yicha JShDS daromadlar va JShDS’ning 12%lik stavkasiga ko‘paytirilgan tasdiqlangan biznes xarajatlari o‘rtasidagi farq sifatida hisoblanadi.
Soliq to‘lash har oy daromad olingan oydan keyingi oyning o‘n beshinchi kunigacha, ya’ni mart oyi uchun soliq 15-aprelgacha to‘lanishi kerak.
Dastlabki deklaratsiya joriy yilning 1-fevraliga, yillik deklaratsiya esa keyingi yilning 1-apreliga qadar topshirilishi kerak.
Bu soliqni hisoblash ancha murakkab, ammo xomashyo, materiallar va boshqa resurslar uchun juda ko‘p xarajatlar bo‘lgan savdo va ishlab chiqarish kabi sohalar uchun foydali bo‘ladi.
Yillik tovar aylanmasi hajmi 100 mlndan 1 mlrd so‘mgacha
Bunday holda, YaTTga ikkita soliqdan birini tanlash taklif etiladi: aylanmadan olinadigan soliq yoki qat’iy belgilangan soliq.
Aylanmadan olinadigan soliq sodda tarzda hisoblanadi: daromad x soliq stavkasi.
Daromad sifatida tan olingan hisobvaraqqa olingan pul miqdori emas, balki hisob-fakturalar yoki chakana savdoda ro‘yxatga olingan onlayn kassa apparati daromadlari ma’lumotlari bilan tasdiqlangan tan olingan daromad miqdori hisoblanadi.
Soliq stavkalari faoliyat turi va joylashgan joyiga bog‘liq:
№ | Soliq to‘lovchilar | Soliq stavkalari (foizda) |
1. | Iqtisodiyotning barcha tarmoqlaridagi soliq to‘lovchilar, bundan 2−6-bandlarda nazarda tutilganlar mustasno | 4 |
2. | Chakana savdo sohasidagi soliq to‘lovchilar | |
2.1. | Joylashuviga qarab: | |
100 ming va undan ortiq aholiga ega shaharlar | 4 | |
boshqa aholi punktlarida | 2 | |
borish qiyin bo‘lgan va tog‘li tumanlarda | 1 | |
2.2. | joylashgan joyidan qat’i nazar, tamaki mahsulotlari realizatsiyasidan tovar aylanmasi bo‘yicha | 4 |
3. | Ulgurji va chakana dorixona tashkilotlari: | |
100 ming va undan ortiq aholiga ega shaharlar | 3 | |
boshqa aholi punktlarida | 2 | |
borish qiyin bo‘lgan va tog‘li tumanlarda | 1 | |
4. | Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini xarid qilish, saralash, saqlash va qadoqlash bilan shug‘ullanuvchi tayyorlov tashkilotlari va yakka tartibdagi tadbirkorlar | 4 (tovar aylanmasidan) |
5. | Tovarlar (ishlar, xizmatlar) elektron savdosini amalga oshiruvchi soliq to‘lovchilar | 2 |
6. | Yagona ishtirokchisi nogironligi bo‘lgan shaxslarning jamoat birlashmalari, “Nuroniy” jamg‘armasi va “O‘zbekiston Chernobilchilari” assotsiatsiyasi bo‘lgan va umumiy sonida nogironlar, urush va 1941−1945-yillar mehnat fronti veteranlari 50%dan kam bo‘lmagan va nogironlar, urush va 1941−1945-yillar mehnat fronti veteranlarining mehnatiga haq to‘lash fondi umumiy mehnatga haq to‘lash fondining 50%idan kam bo‘lmagan soliq to‘lovchilar | 0 |
Soliq hisoboti har oy keyingi oyning o‘n beshinchi kuniga qadar topshiriladi, ya’ni mart oyi uchun hisobot 15-aprelgacha topshirilishi kerak. Soliq hisobot topshirilgunga qadar to‘lanishi kerak.
Aylanmadan olinadigan soliq hali yil davomida barqaror yagona daromadga ega bo‘lmaganlar, daromadga mavsumning ta’siri mavjud bo‘lganlar uchun foydalidir.
Qat’iy belgilangan soliqni hisoblash juda oson.
Yillik tovar aylanmasiga qarab faqat ikkita tarif taklif etiladi:
№ | Soliq to‘lovchilar | Yillik soliq stavkalari (mln so‘m) |
1. | Jami daromadi 500 mln so‘mdan oshmaydigan soliq to‘lovchilar | 20 |
2. | Jami daromadi 500 mln so‘mdan ortiq bo‘lgan soliq to‘lovchilar | 30 |
Soliq keyingi oyning o‘n beshinchi kuniga qadar har oyda teng qismlarda to‘lanadi, ya’ni mart oyi uchun soliq 15-aprelgacha to‘lanishi kerak.
Soliq hisobotini taqdim etish shart emas, lekin buxgalteriya hisobini yuritish kerak, chunki bu 1 mlrd so‘m chegarasini kesib o‘tishda va shunga mos ravishda soliqqa tortishni o‘zgartirishda kerak bo‘ladi.
Qat’iy belgilangan soliq barqaror yuqori daromadga ega bo‘lgan YaTTlar uchun foydali bo‘ladi.
Yillik aylanma hajmi 1 mlrd so‘mdan yoki import
Yillik aylanmasi 1 mlrd so‘mdan yuqori bo‘lgan yoki import operatsiyalarini amalga oshirgan yakka tartibdagi tadbirkorlar daromad solig‘i va QQS to‘lashga o‘tkaziladi.
YaTT QQS va foyda solig‘iga o‘tganda, biz buxgalterni yollashni yoki buxgalteriya kompaniyasi bilan bog‘lanishni maslahat beramiz, chunki bu ikki soliqni hisoblash juda qiyin va ular bo‘yicha doimiy ravishda soliq nizolari kelib chiqadi.
Qo‘shilgan qiymat solig‘i bilvosita soliq bo‘lib, ya’ni uni soliq to’lovchining o‘zi emas, balki oxirgi iste’molchi to‘laydi.
Misol uchun, zavod qalam ishlab chiqaradi va bu qalamlarni dilerlik tarmog‘i orqali sotadi. Qalamning narxi 100 so‘m + QQS 12%. Zavod qalamlarning ulgurji partiyasini sotishda dilerga 12 so‘m miqdorida QQS o‘tkazadi. Aslida qalamning narxi 100 so‘m, 112 so‘mga sotilgan, 12 so‘m farqni zavod davlat budjetiga to‘lab beradi.
Diler, o‘z navbatida, ulgurji kompaniyalarga ruchkalarni 10% ustama bilan sotadi va shunga mos ravishda oshirilgan QQSni o‘tkazadi, ya’ni dilerning narxi 110 so‘m + 13,2 so‘m QQS.
Diler qo‘shilgan qiymat solig‘i 12 so‘m bo‘lgan ruchka olganligi sababli, u o‘zining QQSni 13,2 va 12 so‘m o‘rtasidagi farq sifatida hisoblab, budjetga 1,2 so‘m to‘laydi.
Ulgurji savdo kompaniyasi chakana savdo do‘koniga ruchkani 130 so‘m + 15,6 so‘m QQS evaziga sotadi. Ulgurji korxona QQS 13,2 bo‘lgan ruchka oldi, 15,6 so‘m o‘tkazdi, budjetga 2,4 so‘m to‘laydi.
Chakana savdo do‘koni xaridorga ruchkani 160 so‘m + 19,2 so‘m QQS evaziga sotadi va budjetga 3,6 so‘m to‘laydi.
Ammo xaridorda QQSni o‘tkazish uchun boshqa hech kim yo‘q va shunga mos ravishda u yakuniy iste’molchi va QQS to‘lovchisiga aylanadi.
Umuman olganda, ushbu zanjir ishtirokchilarining har biri o‘zi kutgan foydani oldi va QQSni esa yakuniy iste’molchi to‘ladi. Shuning uchun QQS bilvosita soliq deb ataladi, u foydaga emas, balki narxga ta’sir qiladi, chunki qalam 160 so‘m bo‘lishi mumkin edi, lekin u uni 179,2 so‘mga sotib oldi.
Soliq hisoboti har oy keyingi oyning 20-kuniga qadar taqdim etiladi, ya’ni mart oyi uchun hisobot 20-aprelgacha topshirilishi, soliq esa hisobot topshirilgunga qadar to‘lanishi kerak.
YaTTlar uchun daromad solig‘i ikki jihatdan ko‘rib chiqilishi mumkin. Standart hisoblash quyidagi formula bo‘yicha amalga oshiriladi:
Daromad — Xarajatlar + Chegirib tashlanmaydigan xarajatlar = Soliq bazasi
Soliq bazasi x Soliq stavkasi = Foyda solig‘i
Bir qarashda hisoblash juda oddiy, ammo ko‘p tortishuvlar va kelishmovchiliklar chegirib tashlanmaydigan xarajatlar bo‘limidan kelib chiqadi. Chegirib tashlanmaydigan xarajatlar kompaniya tomonidan amalga oshirilgan, ammo zarur bo‘lmagan xarajatlardir. Masalan, jarimalar, ortiqcha komandirovka puli, xayriya.
Soliq stavkalari
№ | Soliq to‘lovchilar | Soliq stavkalari (foizda) |
1 | Banklar | 20 |
2 | Soliq to‘lovchilar:
| 20 |
3 | O‘zi ishlab chiqargan o‘z qishloq xo‘jaligi mahsulotini realizatsiya qilishdan olingan foyda bo‘yicha hozirgi Kodeksning 57-moddasida nazarda tutilgan mezonlarga javob beruvchi qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari va baliq xo‘jaligi korxonalari | 0 |
4 | Ijtimoiy sohada faoliyatni amalga oshiruvchi soliq to‘lovchilar | 0 |
5 | Qo‘shimcha manbalardan daromadlar oluvchi budjet tashkilotlari | 0 |
6 | Tovarlarni (ishlarni) eksportga realizatsiya qilishdan olingan foyda | 0 |
7 | Bozor va savdo komplekslarida xizmat ko‘rsatishdan olingan foyda | 20 |
8 | Tovarlarning (xizmatlarning) elektron savdosini amalga oshiruvchi elektron tijorat subyektlarining milliy reyestriga kiritilgan soliq to‘lovchilar | 7,5 |
9 | Yagona ishtirokchilari nogironligi bo‘lgan shaxslarning jamoat birlashmalari bo‘lgan va umumiy xodimlar sonida nogironligi bo‘lgan shaxslar kamida 50 foizni tashkil etadigan va nogironligi bo‘lgan shaxslarning mehnatiga haq to‘lash jamg‘armasi mehnatga haq to‘lash umumiy fondining kamida 50 foizini tashkil etadigan soliq to‘lovchilar | 0 |
10 | O‘zbekiston Xalq banki tomonidan fuqarolarning shaxsiy jamg‘arib boriladigan pensiya hisobvaraqlaridagi mablag‘lardan foydalanishdan olinadigan daromadlar | 0 |
11 | Dividendlar tarzidagi daromadlar | 5 |
12 | Qolgan soliq to‘lovchilar, bundan 1 — 11-bandlarda ko‘rsatilganlar mustasno | 15 |
YaTTlar uchun foyda solig‘i soddalashtirilgan usulda ancha oson hisoblanadi.
Soliq solinadigan baza umumiy daromadning 25% miqdorida hisoblanadi va soliq stavkasiga ko‘paytiriladi.
Bu usul yuqori darajadagi marjinallikka ega bo‘lganlar, masalan xizmat ko‘rsatish sohasidagi kompaniyalar uchun foydali bo‘ladi.
Soliq hisoboti har chorakda keyingi oyning 20-kuniga qadar taqdim etiladi, ya’ni birinchi chorak uchun hisobot 20-aprelgacha topshirilishi kerak. Soliq hisobot topshirilgunga qadar to‘lanishi lozim.
