2021-yil 3-iyun kuni O‘zbekistonda Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YeTTB) tomonidan franchayzingni bepul o‘rgatish onlayn dasturi ishga tushirildi.
Treninglar biznesni tizimlashtirish va franchayzingni rivojlantirish sohasida 15 yildan ortiq ishlagan Aleksandr Lukyanov tomonidan olib borildi. Bugungacha u “ReMax”, “Jacobs” “Douwe Egberts Professional”, “IDS Borjomi” va boshqa brendlar bilan ishlagan.
“Spot”, Aleksandr bilan birgalikda, franchayzing nima, kimlar uchun mo‘ljallangan, uning qanday foydalari va xavflari mavjudligi haqida ma’lumot beradi.
Aleksandr Lukyanov,
biznesni tizimlashtirish va franchayzingni rivojlantirish sohasi mutaxassisi.
Franchayzing tizimi uzoq vaqtdan beri dunyoning turli mamlakatlarida qo‘llanilgan.
Jahon Franchayzing Kengashi (WFC) ma’lumotlariga ko‘ra, franchayzingdan foydalanayotgan korxonalar soni 1,5 mln ga yaqinlashmoqda.
COVID-19 pandemiyasi kabi fors-major hodisalari sharoitida ushbu turdagi “biznes” nisbatan kamroq ta’sirga uchraydi.
Franchayzing — bu biznesni tashkil etish va rivojlantirish tizimi bo‘lib, unda bir kompaniya (franchayzer) boshqa biznes yoki yakka tartibdagi tadbirkorga (franchayzga) nom va tizimdan foydalangan holda biznes yuritish huquqini beradi.
O‘zbekistonda tovar belgisining bunday “ijarasi” tobora kuchayib bormoqda. Rivojlanishga to‘sqinlik qiladigan asosiy omil — bu haqda xabardorlikni pastligidir. Buning bir qancha sabablari bor, lekin asosiysi ixtisoslashtirilgan ta’limning yetishmasligi hisoblanadi. Franchayzing haqida ozgina bo‘lsa ham ma’lumot bera oladigan biznes maktablari va ixtisoslashtirilgan kurslar juda kam.
Ikkinchi sabab — bu tuzum va biznes yuritish usulining nisbatan “yosh” ekanligi. Agar AQSh va Yevropada u o‘tgan asrning 40-yillari oxiridan boshlab faol rivojlanayotgan bo‘lsa, MDH mamlakatlari iqtisodiyotida faqat 2000-yillarning boshlarida rivojlana boshlagan.
Uchinchi sabab — qonunchilik bazasining nomukammalligi. Bu birinchi ikkita sabab bilan bog‘liq, chunki mansabdor shaxslar va deputatlar ham ushbu sabablar ta’siriga tushishadi.
O‘zbekistonda franchayzing muvaffaqiyatli rivojlanishi uchun, birinchi navbatda, ma’rifiy ishlarni olib borish, biznes va tadbirkorlarga tushuntirishlar berish zarur.
Biz butun O‘zbekiston aholisida franchayzing nima ekanligi haqida tushuncha shakllantirishimiz kerak. Chunki, aslini olganda, mamlakatning har qanday fuqarosi franchayzing sotib olish orqali o‘z biznesini boshlashga haqli.
“Franchayzingni biznesga muqobil deb hisoblab bo‘lmaydi”
Franchayzing istisnosiz hamma uchun ochiq, ammo tadbirkorlar shuni tushunishlari kerakki, biznes turiga qarab, franshiza orqali ham butun model, ham jarayonlarning faqat bir qismi o‘tkazilishi mumkin. Aynan shu yechim murakkab biznes modellarida samarali tarmoq yaratish imkonini beradi.
Shuni ta’kidlash kerakki, buni biznesga muqobil deb hisoblab bo‘lmaydi, chunki bu uning ajralmas bir qismidir. Franchayzer uchun bu masshtablashish modeli hisoblanib, franshiza uchun esa shaxsiy biznes yuritishning xavflari kamaytirilgan shaklidir.
Franchayzing ma’lum bir “o‘sish” bosqichidan o‘tgan, ya’ni o‘z modelini aniq anglab olgan, maqsadli auditoriyasiga ega, o‘z mahsuloti va uni takomillashtirish yo‘llarini tushungan va ishlaydigan ichki jarayonlar tizimini yaratgan kompaniyalar tomonidan qo‘llaniladi.
Dunyoning har qanday davlatida bo‘lgani kabi O‘zbekistonda ham tadbirkorlar faoliyat ko‘lamidan qat’i nazar, ushbu tizimdan foydalanishlari mumkin. Kompaniyaning masshtabni kengaytirishga tayyorligiga ta’sir qiluvchi asosiy omil kompaniyaning “o‘ziga xosligi"dir. Boshqacha qilib aytganda, tizimlilik darajasidir.
Ishonchim komilki, bu yerda o‘ndan ortiq bunday kompaniyalar mavjud, bu ular o‘z franshizalarini yaratishi va franchayzlarni jalb qilish orqali tizimli biznes madaniyatini rivojlantirishi mumkin, bu esa o‘z navbatida barqaror iqtisodiyot, yangi ish o‘rinlari va bozor pozitsiyalarining mustahkamlanishga olib keladi.
Asosiy turlari
O‘zbekistonda franchayzingning eng keng tarqalgan turlari savdo va xizmat ko‘rsatishdir. Iqtisodiyotga ta’sir darajasi bo‘yicha bular mikro va kichik biznesdir. Asosan aynan shu ikki tur yangi iqtisodiy sharoitda faol rivojlana boshlaydi. Ular idrok qilish uchun biroz sodda, oson va tushunarliroqdir.
Franchayzingni rivojlantirishni rejalashtirayotgan kompaniyalar ko‘proq talabga ega bo‘lishlari mumkin. Misol tariqasida men shunday aniq biznes turlarini sanab o‘taman: oziq-ovqat va nooziq-ovqat mahsulotlar chakana savdosi, restoranlar, kafelar, fast-food, novvoyxonalar, go‘zallik salonlari, ko‘chmas mulk agentliklari, kimyoviy tozalash xizmatlari, maktablar, bolalar bog‘chalari, fitnes markazlari, avtomobil yuvish va boshqalar.
Shuningdek, ishlab chiqarish va qishloq xo‘jaligi korxonalari har doim talabga ega bo‘lib kelgan, chunki ular shundoq ham o‘rta va yirik biznes toifasiga kiradi. Biroq, ularning yaratilishi katta hajmdagi resurslarni talab qiladi va ularni sotib olish arzon bo‘lmaydi. Lekin ular kelgusi yillar davomida ikkala tomonni ham yuqori daromad bilan ta’minlashi mumkin.
Afzalliklar va xavflar
Men franchayzingni tizimlashtirish, takomillashtirish va rivojlantirishning haqiqiy vositasi deb hisoblayman. To‘g‘ri rejalashtirilgan franchayzing orqali ikkala tomon ham hamkorlikdan yakka holda biznes yuritgandan ko‘ra bir necha baravar ko‘proq foyda ko‘radi.
Shunda birinchi tomon sezilarli investitsiyalarsiz bozor ulushini tezroq egallashi, daromadlarni oshirishi, shuningdek, chekka hududlargacha kengayishi mumkin.
Xaridorlar yangi joy tanlash, resurslarni tejash, tajribali hamkor tomonidan qo‘llab-quvvatlash, innovatsiyalar va yangi texnologiyalardan foydalanish, xavflarni diversifikatsiya qilish va boshqa ko‘plab imkoniyatlarga ega bo‘ladilar.
Bu yerda dolzarbligi, foydalari va afzalliklariga qaramay, quyidagi xavflar mavjudligini ham tushunish kerak:
- mahsulotning bozor manfaatlariga mos kelmasligi;
- hududning samarasiz rivojlanishi;
- murakkab tarmoqlarni boshqarish bo‘yicha tajribaning yetishmasligi;
- past sifatli franchayzing tufayli obro‘ning yo‘qolishi;
- franshizaning yo‘qotishlari tufayli raqobatbardoshlikni yo‘qotish;
- maxsus uslubning aralashib ketishi.
