Bosh prokuratura O‘zbekistonda elektron to‘lov tizimidagi firibgarlikning yangi turi paydo bo‘lgani haqida ma’lum qildi.
Bunday jinoiy sxema mamlakatda allaqachon keng tarqalib, noqonuniy xatti-harakatlar natijasida tadbirkorlar jabr ko‘rmoqda.
“Charjbek” (chargeback) — bu karta egasi tomonidan xizmat ko‘rsatuvchi bank orqali bank karta operatsiyasiga e’tiroz bildirish va bekor qilish tartibi.
Dastlabki himoya funksiyasiga qaramay, “charjbek” mexanizmi noto‘g‘ri daromad ko‘rish maqsadida tobora ko‘proq foydalanilmoqda.
Sxema qanday ishlaydi?
Masalan, mijoz internet-do‘kondan 8 mln so‘mlik noutbuk xaridi uchun bank kartasi orqali onlayn to‘lovni amalga oshirgan. Bir muddat vaqt o‘tgach, bu kartaning qonuniy egasi bunday operatsiyani amalga oshirmagani sabab, xizmat ko‘rsatuvchi bankka to‘lovni qaytarish (charjbek) talabini bildirgan.
Bank bu mablag‘ni tovar sotuvchisi hisobidan chiqarib, mijozga 8 mln so‘m qaytardi. Sotuvchi xaridni ma’lum bir to‘lovchi tomonidan amalga oshirilganini isbotlay olmadi, chunki u mijozni aniqlash uchun qo‘shimcha choralar ko‘rmagan.
Bunday holatlarda tegishli choralar ko‘rilmagani, chardjbek mexanizmidan noto‘g‘ri foydalanish natijasida kompaniyalar zarar ko‘rmoqda.
Ayni paytda huquqni muhofaza qilish organlari tomonidan chardjbek firibgarligini tekshirish va oldini olishning aniq uslubi ishlab chiqilmagan.
Banklarda ham ushbu mexanizm bilan bog‘liq holatlarni aniqlash va tadbirkorlarning qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo‘yicha hozircha maxsus tartiblar mavjud emas. Biznesga oid yo‘qotishlarni kamaytirish uchun ushbu masalalar doirasida qo‘shimcha ishlar qilinishi zarur.
Milliy moliyaviy tadqiqotlar agentligi (MMTA) tomonidan o‘tkazilgan tadqiqotga ko‘ra, 2021-yilda Rossiyada kartalarni qabul qiluvchi korxonalarning 35%i “chardjbek” hujumiga uchragan. Shu bilan birga, mablag‘ni qaytarib olish o‘rtacha hisobi 12 300 rublni tashkil etgan.
Naqd pulsiz hisob-kitoblar ulushining ortib borayotgani va normativ-huquqiy bazaning nomukammalligi mazkur jarayonni harakatga keltiruvchi vosita bo‘lib qolmoqda.
O‘zbekiston Markaziy banki ma’lumotlariga ko‘ra, 2022-yilda chakana to‘lovlarning umumiy hajmida to‘lov kartalaridan foydalanib, amalga oshirilgan operatsiyalar ulushi 65%ga yetdi. Bu bilvosita “chardjbek” potensial xavflarining ortib borayotganidan dalolat beradi.
Odatiy firibgarlik sxemasidan farqli o‘laroq, chardjbek tartibi to‘lovni qabul qilib oluvchining aybini isbotlashni talab qilmaydi. Mijozning olingan tovar yoki xizmatlarning yo‘qligi yoki kompaniya tomonidan firibgarlikda gumon qilinganligi haqidagi bayonotining o‘zi yetarli.
Isbotlash majburiyati tadbirkor zimmasiga tushadi, bu masofaviy savdo sharoitida qiyin, ayniqsa mijoz boshqa davlat fuqarosi bo‘lsa.
Sud amaliyotining tahlili chardjbekdan noto‘g‘ri foydalanishning odatiy sxemalarini ko‘rsatadi:
- keyinchalik qaytarib berish sharti bilan tovarlarni haqiqatda qaytarib bermasdan sotib olish;
- o‘g‘irlangan, deb e’lon qilingan karta orqali to‘lov qilish, qonuniy egasi tomonidan chardjbek maqsadida boshqa fuqaroning kartasidan foydalanish;
- yetkazib berish orqali xarid qilish, lekin go‘yoki qabul qilinmadi, degan vaj orqali chardjbek operatsiyasini amalga oshirish.
Qabul qilingan mablag‘larning qonuniyligini isbotlash vaqt va moliyaviy xarajat talab qiladi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri yo‘qotishdan tashqari, bitimlar bo‘yicha tez-tez e’tirozlar kelib tushishi natijasida kompaniyalar o‘z obro‘siga putur yetkazadi va bu jarima to‘lashga olib keladi.
Himoyalanish mumkinmi?
“Chardjbek” orqali yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan xavflarni minimallashtirish uchun mutaxassislar quyidagilarni tavsiya qiladi:
- birinchidan, to‘lovni amalga oshirishda to‘lovni amalga oshiruvchilarni to‘liq tekshirish;
- ikkinchidan, xaridor to‘g‘risidagi va sotib olish parametrlari haqidagi ma’lumotlarni yozib olish.
Shunday qilib, naqd pulsiz to‘lovlar o‘sishi sharoitida O‘zbekistonda tadbirkorlar uchun chardjbek mexanizmidan noto‘g‘ri foydalanish dolzarb muammo hisoblanadi.
Bu muammolarni hal qilish uchun normativ qoidalar va huquqiy tartib-taomillarni takomillashtirish, mijozlarni identifikatsiyalash texnologiyalaridan foydalanish hamda tadbirkorlar bilan tushuntirish ishlarini olib borish kabi chora-tadbirlar talab etiladi.
Avvalroq “Spot” onlayn firibgarlik holatlariga oid ma’lumotlar hamda ularni rasmiy xabarlardan qanday ajratish mumkinligi bo‘yicha ma’lumotlarni jamlab, eng keng tarqalgan beshta turga to‘xtalgandi.
