So‘nggi oylarda o‘zbek so‘mi kuchli bosim ostida qoldi. Yoz boshidan buyon milliy valyuta bir dollarga nisbatan 6%dan ortiq yoki 600 so‘mga qadrsizlandi. 10-avgust kuni bir qancha tijorat banklarida kurs keskin 400 so‘mga ko‘tarilib, 12 ming so‘mlik chegarani buzdi.
Kun oxiriga kelib qolgan banklar, shuningdek, Markaziy bank ham xuddi shu stavkani belgiladi. 21 avgust kuni rasmiy kurs 12100 so‘mdan oshib, navbatdagi rekordini o‘rnatdi.
Bugun, 14-sentabr kuni aksariyat banklarda dollar kursi 12220 so‘mga yetdi.
O‘zbekiston milliy valyutasining qadrsizlanishi ortida obyektiv sabablar bor. “Spot” valyuta kursi nima ekanligini, uning shakllanishiga nima ta’sir qilishi va kelajakda nimani kutish mumkinligini aniqladi.
Valyuta qayerdan olinadi?
Har bir mamlakat o‘z pullarini bosib chiqaradi, bu esa qon aylanish tizimi kabi butun iqtisodiyotning ishlashini ta’minlaydi. Biroq, dunyodagi aksariyat valyutalar ular chiqarilgan mamlakatlarda qo‘llaniladi. Jahon zahira valyutalari sifatida dollar, yevro, funt sterling, iyena, Shveysariya franki va boshqa bir qancha rivojlangan mamlakatlar valyutalaridan foydalanish qabul qilingan.
Biroq, xalqaro to‘lovlarning qariyb yarmi dollarda amalga oshiriladi, chunki AQSh dunyodagi eng yirik iqtisodiyot va investorlarning yuqori ishonchiga ega. Shuning uchun deyarli har bir davlat tashqi savdoni amalga oshirish uchun Amerika valyutasiga muhtoj.
O‘zbekistonda xorijiy valyutani qabul qilishning asosiy manbalari:
- tovarlar va xizmatlarni chet elga eksport qilish;
- xalqaro pul o‘tkazmalari.
Mamlakat o‘z tovar va xizmatlarini chet elga eksport qilganda va sotganda, u to‘lovlarni xorijiy valyutada oladi. Jismoniy va yuridik shaxslarning xorijdan mamlakatga yuboradigan pul o‘tkazmalarida ham xuddi shunday holat kuzatiladi.
Kurs qanday shakllanadi?
O‘zbek so‘mining dollarga nisbatan kursi talab va taklifdan kelib chiqib belgilanadi. Agar sotishdan ko‘ra ko‘proq odamlar dollar sotib olishni xohlasa, dollar kursi ko‘tariladi va so‘m arzonlashadi. Agar buning aksi bo‘lsa, milliy valyuta mustahkamlanadi.
Odatda dollarni kim sotib oladi va sotadi:
- chet elga sayohat qilish yoki pullarini dollarda saqlash istagidagi aholi;
- chet elda uskunalar yoki xizmatlar sotib olishi kerak bo‘lgan tadbirkorlar;
- tashqi qarzlarni yoki ular bo‘yicha foizlarni to‘lash uchun valyutaga muhtoj bo‘lgan davlat.
Tijorat banklaridagi kurs Markaziy bankning rasmiy kursidan biroz farq qiladi, chunki oddiy bank xarid va sotuv o‘rtasidagi farqdan pul ishlab topadi. Banklar bozor o‘zini qanday tutishiga qarab o‘z stavkalarini oshirishi yoki tushirishi mumkin.
Nega o‘zbek so‘mi qadrsizlanmoqda?
O‘zbekiston milliy valyutasi bir necha tomondan bosim ostida qolmoqda, bu esa vaziyatni yanada og‘irlashtiradi.
Birinchidan, import o‘sib bormoqda. Yetti oy davomida import o‘tgan yilga nisbatan 18%dan ortiq o‘sdi va $20 mlrddan oshdi. Biroq Markaziy bank tomonidan oltinning rekord darajada sotilishi tufayli eksport va import o‘rtasidagi salbiy farq $5,06 mlrdni tashkil etib, salkam $500 mlnga kamaydi.
Biroq, tashqi savdoning salbiy saldosi sezilarli darajada saqlanib qolib, uni mamlakatga xorijiy valyuta tushumining boshqa manbalari hisobiga yopish kerak bo‘lmoqda.
Ikkinchidan, xorijdan mamlakatimizga kirib kelayotgan valyuta hajmi kamayib bormoqda. Misol uchun, olti oy ichida transchegaraviy o‘tkazmalardan tushumlar 21%dan ko‘proqqa tushib, $5,2 mlrdni tashkil etdi.
Naqd pul tushumlarining qisqarishi qisman ushbu valyuta kelgan mamlakatlar valyutalarining qadrsizlanishi bilan izohlanadi. Ular orasida Rossiya (o‘tkazmalarning 80%ga yaqini) va Turkiya ham bor. Yil boshidan beri Rossiya rubli va turk lirasi sezilarli darajada tushdi, shuning uchun Bloomberg ularni rivojlanayotgan mamlakatlarning eng yomon valyutalari ro‘yxatiga kiritdi.
Uchinchidan, O‘zbekistonning asosiy savdo hamkorlari valyuta kursining pasayishi eksportga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Shunday qilib, o‘zbek so‘mining mustahkamlanishi bilan mahalliy tovarlar xorijda raqobatbardoshligi pasayadi, chunki eksport bilan shug‘ullanuvchilar o‘z xarajatlarini dollarda baholaydilar.
Kelajakda nimani kutish kerak?
Milliy valyuta kursining dinamikasi ko‘p jihatdan tashqi omillarga bog‘liq bo‘lib, O‘zbekiston bunga sezilarli ta’sir ko‘rsata olmaydi.
Tashqi savdo. Joriy yilda ham, yaqin kelajakda ham import qisqarishini kutishga asos yo‘q, chunki mamlakatimizga import qilinadigan tovarlarning uchdan bir qismidan ko‘prog‘i mashinasozlik mahsulotlari, jumladan, Xitoy elektromobillari, yangi samolyotlar, shuningdek, sanoatda qo‘llaniladigan maxsus jihozlardir.
Agar import kanali bilan hamma narsa aniq bo‘lsa (u o‘sishda davom etadi), eksport bilan bog‘liq vaziyat ancha murakkab. Importning o‘sishi salbiy savdo balansini oshiradi.
Hozirda uni eksportdagi ulushi uchdan biridan oshib ketgan qimmatbaho metallarni sotish hisobigagina o‘tgan yilgi darajadan past darajada ushlab turish mumkin. Biroq jahon bozorida oltin narxi bir necha oylik minimumga yetdi.
Bundan tashqari, O‘zbekiston eksportining zaif tomoni xorijga xomashyo, jumladan, tabiiy gaz, elektr energiyasi, neft va neft mahsulotlari yetkazib berishga qaramligidadir. Eksportda diversifikatsiyaning yo‘qligi tashqi savdo taqchilligini kengaytirgan holda milliy valyutaga qarshi o‘ynaydi.
Pul o‘tkazmalari. Rossiya transchegaraviy daromadlarning asosiy manbai hisoblanadi. Markaziy bank prognoziga ko‘ra, 2023-yilda transchegaraviy o‘tkazmalar hajmi $11−11,5 mlrdni tashkil etib, buning 80%i Rossiyaga to‘g‘ri keladi.
Shunday qilib, hamma narsa Rossiya iqtisodiyoti holatiga, shu jumladan rublning dollarga nisbatan kursiga bog‘liq bo‘ladi.
Agar regulyatorning prognozi amalga oshsa, O‘zbekiston $5,5−6 mlrd kamomad oladi, bu yo‘qotilgan valyutani qandaydir yo‘l bilan qoplash zarurligini bildiradi, aks holda o‘zbek so‘mi talab bosimi ostida qolishda davom etadi.
Boshqa manbalar. Tashqi qarzlar va xorijiy investitsiyalar xorijiy valyuta olishning muqobil manbalari hisoblanadi. Masalan, 2022-yilda budjet taqchilligining 60%dan ortig‘i tashqi qarzlar hisobidan qoplandi.
Birinchi yarim yil yakuniga ko‘ra budjetda salkam 30 trln so‘m — yalpi ichki mahsulotga nisbatan qariyb 6% kamomad yuzaga keldi. Budjet taqchilligining keskin oshishi hukumatni davlat budjeti to‘g‘risidagi qonunda nazarda tutilganidan ko‘ra ko‘proq qarz olishga majbur qiladi.
Natijada iqtisodiyotga qo‘shimcha valyuta oqimi kelib tushadi, bu esa valyuta bozoridagi vaziyatni barqarorlashtiradi.
Bundan tashqari, yanvar-iyun oylarida O‘zbekiston xorijliklardan mahalliy iqtisodiyotga 59 trln qarz va sarmoya jalb qildi. Bu ko‘rsatkich bo‘yicha asosiy tashqi savdo hamkorlari hisoblangan Xitoy va Rossiya yetakchilik qilmoqda.
Agar har ikki davlatda iqtisodiy vaziyat yomonlashsa, ulardagi kompaniyalar O‘zbekistonga sarmoya kiritishni qisqartirishi yoki kapitalini butunlay olib qo‘yishi mumkin, bu esa o‘zbek so‘miga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Shunday qilib, o‘zbek so‘mining dollarga nisbatan kursi O‘zbekistondagi tashqi savdo holati va naqd pul tushumlari hajmiga qarab belgilanadi. Bundan tashqari, davlat va xususiy sektorning qarz va investitsiya bozorlaridagi faolligi milliy valyutani qo‘llab-quvvatlashi mumkin.
