Raqobatni rivojlantirish va iste’molchilar huquqlarini himoya qilish qo‘mitasi avgust oyida AI-80 benzinini xarid qilishning kunlik limitini 5 tonna miqdorida belgilagandi.
Biroq, 17-oktabr kelib, qo‘mita limitni ikki barobar, ya’ni 10 tonnaga oshirdi va buni import narxlarining ichki bozorga ta’sirini yumshatish bilan izohladi.
Qo‘mitaning ta’kidlashicha, birjada kunlik benzin yetkazib berish 14%ga — avgustdagi 2,8 ming tonnadan oktabrda 3,2 ming tonnagacha oshgan. Ammo Buxoro neftni qayta ishlash zavodi tomonidan oktabr oyida yetkazib berilgan benzin hajmini sentabr oyidagi oylik ko‘rsatkich bilan solishtirilsa, yetkazib berish deyarli chorakga — 71,48 dan 54,39 ming tonnaga qisqargani ma’lum bo‘ladi.
Avvalroq “Spot” bozor ishtirokchilarining AI-80 benzinini xarid qilish bo‘yicha kunlik limitni 10 tonnadan 4 tonnagacha kamaytirishni so‘ragan xatini e’lon qilgandi.
Unga ko‘ra, mamlakatda bir sutkada AI-80 benzinini ishlab chiqarish hajmi o‘rtacha 150 tonnani tashkil etadi, birja savdolarida 30dan 34tagacha xususiy yoqilg‘i quyish shoxobchalari ishtirok etadi. Kunlik limitning joriy etilishi natijasida birjadagi benzin xaridorlari soni ikki barobarga — 15tagacha yoqilg‘i quyish shoxobchasiga qisqardi.
Bozor ishtirokchilarining ta’kidlashicha, ayrim yoqilg‘i quyish shoxobchalarida benzin taqchilligi tufayli o‘z faoliyatini to‘xtatishga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, yoqilg‘i sotib olgan boshqalarida avtomobil haydovchilarining ko‘p kilometrlik navbatlari yuzaga kelgan.
“Spot” har kuni tovar birjasida savdo qiluvchi uch xil broker bilan suhbatlashdi. Ular yoqilg‘i quyish shoxobchalari vakillarining 10 tonnaga belgilangan benzin sotib olish chegarasi xaridorlar sonini sezilarli darajada cheklagani haqidagi so‘zlarini tasdiqladi.
Xususan, “Grand Broker Trade” brokerlik kompaniyasi vakili Malik Saxatqurbonovning aytishicha, alohida lotlar bo‘yicha talab taklifdan to‘rt, ba’zan esa besh baravar ko‘p. U mavjud benzin hajmini barcha ishtirokchilar o‘rtasida oqilona taqsimlashni taklif qiladi, aks holda bu shoshqaloqlikka olib keladi.
Saxatqurbonovning fikricha, yoqilg‘i sotib olish limitining ko‘tarilishi benzin bozoridagi vaziyatni yanada yomonlashtirgan. Savdodan so‘ng ishtirokchilar benzin olish bo‘yicha o‘z shartnomalarini birjada sotib ololmagan boshqa o‘yinchilarga qayta sotishlari mumkin.
Yana bir broker, “Power Broker” kompaniyasidan Maksim Fedosinning aytishicha, tovar-xom ashyo birjasi ham 10 tonna AI-80 benziniga 68,94 mln so‘m narx chegarasini belgilagan. Buni Raqobatni rivojlantirish qo‘mitasining o‘zi ham bilvosita tasdiqlab, 2 mingta yoqilg‘i quyish shoxobchalarining 99%ida AI-80 benzini litri 6800 so‘mgacha bo‘lgan narxlarda sotilayotganini ta’kidladi.
Benzin narxiga qo‘yilgan cheklovlar natijasida savdo ishtirokchilari birjadagi narx chegarasiga mos keladigan bir xil narxni belgilashga majbur. O‘z navbatida, bu bozor tamoyilining buzilishiga olib keladi, qachonki tovar ular uchun ko‘proq to‘lashga tayyor bo‘lganlar tomonidan qabul qilinadi.
“Maksimal tushunish uchun imkon qadar tezroq ketma-ket ikkita sichqonchani bosing. Endi tasavvur qiling-a, mana shu ikki sichqonchani bosish orasida butun mamlakat bo‘ylab elektron ayirboshlash tizimiga benzin sotib olish uchun bir necha ming arizalar bir xil narxda topshiriladi, chunki narxni bir tiyinga ham oshirib bo‘lmaydi. Minglab murojaatlar orasida qaysi arizalar birinchi bo‘lib tushgani va bugungi kunda kimga umuman benzin ololmasligini qanday aniqlash mumkin?” — deb so‘raydi broker.
Fedosin joriy etilgan limitlar sharoitida birja savdolari lotereyaga o‘xshab ketayotganini, buning natijasida ayrim yoqilg‘i quyish shoxobchalari nazariy jihatdan bir hafta davomida benzin sotib olmasligi, boshqa yoqilg‘i quyish shoxobchalari esa har kuni sotib olishi mumkinligini ta’kidladi.
Bundan tashqari, uchinchi broker, “Lux Kontakt” kompaniyasidan Diyorbek Tohirjanov AI-80 benzinini tovar birjasida xarid qilish hajmi va narxiga cheklovlar mavjudligini tasdiqladi. U xaridorlar soni ikki baravar kamayganligi sababli o‘z mijozlari uchun yoqilg‘i sotib olishda muammolar borligini ma’lum qildi.
“Spot” tomonidan so‘rovda qatnashgan barcha brokerlar yoqilg‘i quyish shoxobchalari vakillarining benzin xarid qilishning kunlik limitini 10 tonnadan 4 tonnagacha kamaytirish taklifini qo‘llab-quvvatladi. Bundan tashqari, AI-80 rusumli benzinni har bir kishi uchun haftasiga 8 tonnadan sotib olish chegarasini ham belgilash zarurligini ta’kidladilar.
“Spot” energetika vazirligi va “O‘zbekneftgaz” matbuot xizmatidan benzin bozoridagi vaziyat yuzasidan izoh so‘radi. Ammo AI-80 benzini yetkazib berish taqchilligi va birjada belgilangan limitlar haqidagi savollarga javob olishning iloji bo‘lmadi.
