Alfiya Musina,
O‘zbekiston alkogolsiz ichimliklar va sharbatlar ishlab chiqaruvchilar uyushmasi ijrochi direktori, xalqaro munosabatlar va Yevropa tadqiqotlari magistri.
2024-yil 1-apreldan tarkibida shakar bo‘lgan ichimliklarga aksiz solig‘ini joriy etish rejalashtirilmoqda.
Bizning uyushma shakar iste’molini kamaytirish, qandli diabet va ortiqcha vaznga qarshi kurashishga qaratilgan barcha maqsadlarni mamnuniyat bilan qabul qiladi.
Ammo savol tug‘iladi: nega bunday muhim hujjatni tayyorlashda va aholi salomatligini yaxshilash bo‘yicha jiddiy maqsadlarni qo‘yishda murojaatnoma mualliflari soha vakillari bilan hech qanday muloqot o‘tkazmadilar?
Shirin gazlangan ichimliklar uchun aksiz solig‘ini o‘rnatish shakar iste’molini kamaytirmaydi, aksincha bu og‘ir iqtisodiy oqibatlarga, narxlarning ko‘tarilishiga va ko‘plab investitsiya dasturlarining to‘xtatilishiga olib keladi. Keling, bir chetdan ko‘rib chiqamiz.
Bu sog‘lom turmush tarziga aniq yordam beradimi?
“Gazlangan ichimliklar aksiz solig‘i"ga murojaatnomada ikkita xatboshi bag‘ishlangan:
“Jahon sog‘liqni saqlash tashkilotining tarkibida shakar bo‘lgan salqin ichimliklar va boshqa turdagi shirinlashtiruvchi moddalar uchun qo‘shimcha soliq joriy etish bo‘yicha tavsiyasidan kelib chiqib, 2024-yil 1-apreldan boshlab tarkibida shakar bo‘lgan gazlangan ichimliklarga 1 litr uchun 500 so‘m aksiz solig‘i joriy etiladi. Mazkur aksiz solig‘i bo‘yicha tushumlarni to‘liq hajmda Tibbiyotni rivojlantirish jamg‘armasiga o‘tkazish taklif etilmoqda.
Tarkibida shakar yoki boshqa shirinlashtiruvchi moddalar bo‘lgan alkogolsiz ichimliklarga soliq solish dastlab Belgiya, Finlyandiya, Fransiya, Vengriya, Irlandiya, Latviya, Monako, Norvegiya, Portugaliya va Buyuk Britaniyada joriy qilingan. 2016-yildan keyin bu amaliyot ba’zi boshqa mamlakatlarga ham tarqaldi.
Bugungi kunga qadar 50 dan ortiq mamlakatlarda ushbu turdagi ichimliklar uchun aksiz solig‘i joriy qilingan. Bu soliq MDH davlatlari — Rossiya Federatsiyasi, Qirg‘iziston, Tojikiston va Ozarbayjonda ham undiriladi. Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida bir litr ichimlik uchun soliq stavkasi 0,07 dan 0,2 yevrogacha, Rossiya Federatsiyasida 7 rubl (yoki 0,07 AQSh dollari), Ukrainada 0,1 yevroni tashkil qiladi".
Keling, JSST tavsiyasida “boshqa turdagi shirinlashtiruvchi moddalar” haqida bir so‘z aytilmagani, faqat shakar haqida so‘z borayotganida boshlaylik. Shakarni me’yoridan ortiq iste’mol qilish millat salomatligiga jiddiy zarar yetkazadi va sog‘liqni saqlashga yukni oshiradi. Ammo, misol uchun, O‘zbekistonda aholi soni 36 mlndan ko‘proq bo‘lishiga qaramasdan salqin ichimliklar iste’moli aholi jon boshiga 2,8 mlrd litrni, Qozog‘istonda (19,5 mln odam) esa 3,1 mlrd litrni tashkil etadi.
Biz an’anaviy ravishda choy mamlakatimiz, agar aniq raqamlar bilan ishlasak, gazlangan ichimliklar iste’moli (alkogolsiz ichimliklar) hajmi (bunga nafaqat shirin gazlangan ichimliklar, balki mineral gazlangan va gazsiz suv ham kiradi) yiliga 2,852 mlrd litr, choy va qahva iste’moli hajmi (issiq ichimliklar) yiliga 6,493 mlrd litrni tashkil qiladi.
2017-yilda O‘zbekistonda shakar iste’moli aholi jon boshiga 31 kg.ni tashkil etdi. Shunga qaramay, mamlakatda shakarni iste’mol qilish tarkibi bo‘yicha tadqiqotlar o‘tkazilmagan, shuning uchun Rossiya ma’lumotlaridan foydalanilgan.
2017-yilda shakar ishlab chiqarish iste’moli atigi 40,3%ni, aholi iste’moli 51,5%ni va eksport 8,2%ni tashkil etdi. Shu bilan birga, alkogolsiz ichimliklar sanoati shakar aylanmasining atigi 1,5%ini tashkil qiladi. Aholi asosiy shakarni “qoshiqdan”, qandolat mahsulotlari, shirinliklar va qadoqlangan shakarda iste’mol qiladi. Biz vaqti-vaqti bilan shirin gazlangan ichimliklar ichamiz.
Agar biz millatning sog‘lig‘i haqida maqsad sifatida gapiradigan bo‘lsak, unda umuman shakarni haddan tashqari iste’mol qilishning zarari to‘g‘risida ma’lumot kampaniyalarini o‘tkazish kerak. Barcha gazlangan ichimliklar narxini oshirish orqali bu maqsadga erishib bo‘lmaydi. Odamlar choy va qahvaga shakar solib, me’yoridan ortiq shirin qandolat mahsulotlarini iste’mol qilishni to‘xtatmaydilar. Va bu obyektiv haqiqatdir.
Aytgancha, JSST kuniga 25−50 gramm shakar iste’mol qilishni tavsiyasi qiladi. To‘g‘ri, qiyin, lekin biz bunga intilishimiz kerak. Iste’molchiga, sog‘liq bilan bog‘liq muammolarini oldini olish uchun, ovqatlanishda shakarni tavsiya yetilgan darajaga tushirish kerakligini tushuntirish — asosiy vazifa. JSST hisobotini to‘liq bu yerda o‘qish va tahlil qilish mumkin.
Agar aksiz solig‘i olinsa nima bo‘ladi?
Shirin alkogolsiz ichimliklarning kichik bozori tezda qulaydi. Kichik biznes zarar ko‘radi va yirik o‘yinchilar investitsiya dasturlarini va yangi — tarkibida nol qiymatdagi shakar bo‘lgan qatorlarini minimallashtiradilar.
Ishlab chiqaruvchilar yangi soliq va iste’molning pasayishiga dosh berolmaydi. Ammo, boshqa tomondan, qo‘shni mamlakatlardan “aylanma yo‘llar orqali” kirib kelgan ichimliklar mamlakatga oqib keladi, chunki narxdagi farq savdo bilan shug‘ullanadiganlarni doim o‘ziga jalb qilgan.
Ichimliklar bozorga Afg‘oniston va qo‘shni Qozog‘istondan yuk mashinalari tomonidan olib kelinadi, aytgancha, ularda ham aksiz solig‘ini joriy qilmoqchi bo‘lishdi, ammo barcha ijobiy va salbiy tomonlarini ko‘rib chiqib, rad etishdi.
Hamkasbim, Qozog‘iston alkogolsiz ichimliklar ishlab chiqaruvchilar uyushmasi rahbari Aliya Mamitbayevaning aytishicha, tarkibida shakar bo‘lgan alkogolsiz ichimliklarga soliq joriy etilishi sanoat korxonalariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. U taqdim etgan hisob-kitoblarga ko‘ra, ushbu chora joriy etilganidan keyingi birinchi yilda soliq solinadigan baza 131,6 mlrd tengedan 96,8 mlrd tengegacha kamayadi.
Shu bilan birga, faqat sanoatning o‘zida 12,6 mingga yaqin ish o‘rni, qo‘shimcha ravishda turdosh tarmoqlarda 7−10 ming ish o‘rni yopiladi. U davlat tomonidan amalga oshirilayotgan chora-tadbirlarning samaradorligini shubha ostiga qo‘yadigan bir qator tadqiqotlarni misol qilib keltirdi.
Xususan, JSSTning yuqumli bo‘lmagan kasalliklarning oldini olish bo‘yicha direktori doktor Duglas Betcher tadqiqotiga ko‘ra, ichimliklarga soliq solish yuqumli bo‘lmagan kasalliklarni nazorat qilish bo‘yicha eng samarali 16ta chora-tadbir ro‘yxatiga kiritilmagan.
McKinsey hisobotida ta’kidlanishicha, shakarli ichimliklarga soliq solish semirishga qarshi kurashda eng kam samarali choralardan biridir. Rossiya Oliy iqtisodiyot maktabi tomonidan olib borilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, aksiz solig‘ini joriy etish sotish va boshqa soliqlarni yig‘ishni kamaytiradi. Bundan tashqari, salbiy ta’sirlar to‘planadi.
Aytmoqchimanki, aksiz solig‘i kabi jiddiy chora-tadbirlarni amalga oshirishda siz faqat JSSTning chiqarilishini asos qilib olmaysiz, barcha oqibatlarni va ijtimoiy va iqtisodiy oqibatlarni hisoblashingiz kerak.
“Kulrang gazlangan ichimliklar”
Qozog‘istonda bo‘lgani kabi, bizda ham ushbu sohada katta miqdordagi kichik va o‘rta biznes ishtirok etmoqda. Shirin gazlangan ichimliklar, sharbatlar va sharbatli ichimliklar ishlab chiqaruvchilar mamlakatda 2023-yilga kelib 1021ta edi.
Ularning aksariyati yangi soliq yukini bajara olmaydi va “kulrang” maydonga chiqib, yashirin holda mahsulot sotishga majbur bo‘ladi. Menimcha, soliq idorasi har bir ishlab chiqaruvchiga inspektorni tayinlash uchun yetarli kuchga ega emas. Va keyin biz aynan kurashgan narsa — shakar tarkibini nazorat qilmaslik boshlanadi. U kamaymaydi. Kimyoviy bo‘yoqlar va arzon ta’m stabilizatorlari kamayib qolmaydi. Xarajatlarni kamaytirish uchun tadbirkorlar sifatni pasaytira boshlaydilar. Xo‘sh, biz qanday sog‘lom turmush tarzi haqida gapiramiz?
Mamlakatga “kulrang” importni olib kirish va shu orqali boshqa mamlakatlar iqtisodiyotini qo‘llab-quvvatlash ancha foydali bo‘ladi. O‘zbekiston fuqarolarini nafaqat o‘z korxonalarida, balki — logistika, poligrafiya, savdo kabi ko‘plab sohalarda ham ish bilan ta’minlovchilarni ixtiyoriy ravishda qisqartirmoqdamiz.
Iste’molchi ushbu aksiz solig‘i uchun e’lon qilingan litri uchun 500 so‘m emas, birlamchi hisob-kitoblarga ko‘ra, distribyutorlar, chakana savdo shoxobchalaridan olinadigan ustamalar va 12% QQSni hisobga olgan holda litri uchun 750−1000 so‘m to‘laydi. Gazlangan ichimliklardagi shakarning mamlakat organizmidagi ulushi juda oz bo‘lganligi sababli, xalq salomatligini saqlashda e’lon qilingan natijaga erishilmaydi.
Nima qilish kerak?
Barchasi maqsadga bog‘liq — millat salomatligi yoki iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilar hisobidan byudjetni darhol to‘ldirish. Yirik ijtimoiy-yo‘naltirilgan alkogolsiz gazlangan ichimliklar ishlab chiqaruvchilari sog‘lom turmush tarzi uchun qat’iy turishadi. Ularning har biri o‘z ijtimoiy dasturlarini amalga oshiradi — bu sport, ekologiya, ta’lim.
Katta o‘yinchilar o‘z oldilariga shakar miqdori nolga teng bo‘lgan ichimliklar qatorini yaratish, haddan tashqari shirin mahsulotlardan voz kechish tendensiyasini belgilash vazifasini qo‘ymoqdalar va bu nafaqat ichimliklar, balki umuman shakar va qandolat mahsulotlari past shakar miqdori raqobatbardosh ustunlikka aylanishi uchun bu tendensiyaning flagmanlari hisoblanadi.
Kichik va o‘rta biznes iste’molchilarda to‘g‘ri ovqatlanishni nazorat qilish odatini shakllantirayotgan aksiz solig‘i emas, balki talab ekanligini ko‘rganlarida ularga ergashadi.
Iste’molchilar uchun shakarni haddan tashqari iste’mol qilishning zarari to‘g‘risida samarali ma’lumot kampaniyasi zarur. Sog‘liqni saqlash vazirligining yirik ishlab chiqaruvchilar bilan muloqoti ancha samarali bo‘lib, unda ular ushbu muammo bo‘yicha birgalikda yo‘l xaritasini tuzishlari va qo‘shma loyihalarni amalga oshirishlari mumkin edi.
Qandli diabetning oldini olish va davolashga bag‘ishlangan “uchinchi sektor” notijorat tashkilotlarining faol ishi zarur. Bizning uyushmamiz ularni keng qo‘llab-quvvatlashga tayyor, ammo hozircha biz davlat idoralarining muloqotga kirishishni istamasligini ko‘rmoqdamiz.
Shunday qilib, aksiz solig‘ining maqsadi ufqqa qaramasdan byudjetdagi bo‘shliqni yopish deb taxmin qilish mumkin. Bu yerda va hozir pul olish, so‘ngra soliqlardan mahrum bo‘lish va aksiz solig‘ini bekor qilish yoki uni tabaqalashtirish rasmiylar tajribasini to‘liq o‘rganmagan “ko‘plab rivojlangan mamlakatlarda” sodir bo‘lgan.
Biz birgalikda ishlashga tayyormiz. Bizda bilim va raqamlar bor. Biz to‘g‘ri qaror qabul qilishga yordam beradigan ma’lumotlar bilan ishlaymiz. Bizning maqsadimiz aholi o‘rtasida sog‘lom odatlarni shakllantirish, ularga shakarni ortiqcha iste’mol qilishning alternativasini berish, sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish, mahsulot sifatini yaxshilash va ish o‘rinlari taklif qiladigan sanoat kabi rivojlanishdir.
Muallifning fikri tahririyat fikrini aks ettirmasligi mumkin.
