Bu hikoya muvaffaqiyatsizlik va xatolar qay yo‘sinda biznesni o‘zgartirishi haqidadir. Ular insonlarni, umuman, hamma narsani o‘zgartiradi. Muvaffaqiyat ortidan quvib, omadsizlik bizni oldinga harakatlantirayotganini sezmay ham qolamiz.
O‘tgan yilning sentyabrida to‘lov tizimlariga transchegaraviy to‘lovlarni mustaqil amalga oshirish taqiqlangan edi, bu esa “OSON"ning asosiy xizmatlari — onlayn-o‘yinlar va xalqaro pul o‘tkazmalari uchun to‘lovlarni muzlatib qo‘ydi. Natijada, kompaniya o‘z biznesining 90% ga yaqinini yo‘qotdi, lekin yopilmadi, aksincha, yangi mahsulotlarni ishlab chiqish va mahalliy biznesni rivojlantirishga sarmoya kirita boshladi.
Jamoa inqirozdan qanday omon qolgani, brend nima uchun BAA va Qozog‘istonda ishga tushirilganligi, shuningdek, bu voqeada muvaffaqiyatsizlik qiymati qandayligi haqida kompaniya asoschisi Farhod Mahmudov “Spot"ga so‘zlab berdi.
O‘tgan yili kompaniya bilan nimalar yuz berdi? Nega kompaniyani yopmadingiz va 2023-yilni “OSON” uchun omadsiz keldi deb hisoblaysizmi?
O‘zbekistondagi “OSON” uchun — ha, u muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Ammo global “OSON” uchun bu muvaffaqiyat olib keldi, chunki Markaziy bankning transchegaraviy to‘lovlarni taqiqlashi bilan bog‘liq vaziyat tufayli biz uchinchi davlatga chiqdik.
Har bir qiyinchilik rivojlanishning yangi yo‘llarini topish imkonini beradi. Muvaffaqiyatsiz biznesning o‘zi yo‘q. Vaziyatdan chiqish yo‘lini topa olmaganlar bo‘ladi. Biz bozorni tark etish yoki biznesni yopishni hech ham rejalashtirmaganmiz.
2023-yil voqealaridan keyin “OSON” o‘z aylanmasining qariyb 90%ini yo‘qotdi, ammo bizda moliyaviy yostiq bor edi. Biz yirik brendmiz va bu risklar ancha oldin hisobga olingandi. Strategiyani o‘zgartirish har doim ham oson kechmaydi, buni biz kompaniyaning qariyb 10 yillik faoliyatida uchinchi marotaba amalga oshirdik.
Men uchun har bir muvaffaqiyatsizlik yangi ochilayotgan eshikdir. Mening vazifam — bu muvaffaqiyatsizlikni ustalik bilan hal qila olish. Kompaniyadagi har qanday o‘sish ma’lum bir muvaffaqiyatsizlikdan ortidan amalga oshadi.
Intervyularingizdan birida elektron pul madaniyatini noldan shakllantirish va bozorni ulardan qanday foydalanishga o‘rgatishga to‘g‘ri kelgani haqida aytgandingiz. Hozir esa vaziyat boshqacha…
2016-yilda kompaniyani tashkil qilganimizda, hatto to‘lov tizimlari va elektron hamyonlar to‘g‘risidagi qonun ham yo‘q edi. O‘shandan beri bozorda ko‘p narsa o‘zgardi. Avvalo, mamlakatdagi siyosat: biz hamkorlikka ochiqmiz, ishbilarmonlik muhiti ancha yaxshi.
Agar fintex orqali transchegaraviy to‘lovlar haqida so‘z boradigan bo‘lsa, bunda — ha. Biz va tom ma’noda yana 1−2ta ilova aslida O‘zbekistonda deyarli yo‘qdan fintex sanoatini yaratganmiz.
Dastlab “konservativ” mahsulot ishlab chiqdik — to‘lovlarni mamlakat ichida rivojlantirishni rejalashtirdik. Ammo keyin bu yerda ikkita mahalliy kuchli o‘yinchi va bir nechta nusxalari borligini tezda tushundik. Ular bilan raqobatlashishning hojati yo‘q edi, reklama budjetlarida ham xuddi shunday.
Biz yaratish qiyin, lekin amalga oshirish oson bo‘lgan mahsulotni tanladik: transchegaraviy to‘lovlar o‘rnini egalladik. Qiyin, chunki ishga tushirishdan oldin juda ko‘p shartnomalar tuzish, xorijiy yetkazib beruvchilardan depozitlarni ta’minlash uchun ko‘plab resurslar zarur edi. Bu biz uchun serxarajat start bo‘lgan. Taxminan ikki yilcha vaqt ketdi. 2020-yilda “OSON” transchegaraviy to‘lovlar bo‘yicha juda katta imkoniyatlar savati bilan ishga tushirildi.
So‘ngra “To‘lovlar va to‘lov tizimlari to‘g‘risida"gi qonunning qabul qilinishi, unda elektron pullar to‘g‘risidagi bandning alohida ustun bilan ajratib ko‘rsatilgani ilovaning yanada rivojlanishiga xizmat qildi. Bu kompaniyaning yangi mahsulot qatori va NST (noyob savdo taklifi — “Spot” izohi) tufayli kompaniya faoliyatining tezlashib ketishiga sabab bo‘lgan ikkinchi holat edi.
Biz mazkur yo‘nalishda tobora rivojlanib bordik, xalqaro o‘yinchilar va o‘yin xizmatlari, banklar bilan ko‘plab shartnoma va kelishuvlar tuzdik. 2023-yilning avgustigacha shunday davom etdi.
O‘tgan yil kuzda O‘zbekistondagi “OSON"ni qayta tashkil etishga erisha oldingizmi?
Ha, inqirozdan oldin unchalik muhim bo‘lmagan bir nechta ishlanmalar bo‘lgan, chunki bizda tez rivojlanayotgan mahsulot bor edi. Transchegaraviy to‘lovlarga ruhsat to‘xtatilganidan so‘ng, yangi yechimlarni ishlab chiqishga qaytdik. Ular orasida mahalliy “OSON” mahsulotlari va xizmatlarini rivojlantirish, Indoor-to‘lovlar, hozirda chet elda hamyonlar ishlab chiqarayotgan jamoaga faol sarmoya kiritishni boshladik.
Bugungi kunda biznesning moslashuvchan bo‘lib qolishi qanchalik qiyin va sizda kompaniya flagmani qulaganda qanday o‘ylar kechgan?
Biz 2023-yilda fintex sanoatiga katta ta’sir ko‘rsatadigan ma’lum miqdordagi qat’iylashtirish choralari bo‘lishini taxmin qilganmiz va buni kutgandik. Shartnomalar tuzishga borgan paytlarimizni eslayman va barcha kompaniyalarda “siz kimsiz?” degan savol bo‘lardi, ya’ni olib, “biz fintexmiz, to‘lov tashkilotimiz”, deb ko‘rsatadigan pasport yoki shunga o‘xshagan biror bir hujjat yo‘q edi.
Bozorni tartibga solish bizga ko‘p yordam berdi, ammo rivojlanish qiyinchiliklarsiz bo‘lmaydi. Qandaydir bir vaqtda hamma rivojlanishni xohladi va bu to‘lov kompaniyalarining xaotik ochilishiga, juda ko‘p sonli “kulrang” sxemalar va frodaga (firibgarlikka — “Spot”) olib keldi, barcha bozorlar bundan o‘tadi.
Regulyator bu yerda litsenziyalash shartlarini o‘zgartirish va yuqori xavfli operatsiyalar yo‘nalishini cheklash orqali o‘z rolini bajardi va butun tarmoqni nazorat qildi.
Hozir bu juda ham zarur qaror bo‘lganini tushunaman. Qonun hali qabul qilinmaganida, menda ko‘pincha “nega kuchli nazorat qarorlari yo‘q, nega barchasi oddiy?” degan savol tug‘ilardi. Biz o‘sha vaqtdayoq o‘z maqsadlarimizni boshqa bozorlarga kengaytirish uchun boshqa mamlakatlardagi regulyatorlar bilan muzokaralar olib borayotgandik.
Begona qonunlarni o‘rganish paytida O‘zbekistonda bo‘lmagan to‘lov tizimlarining ishlashini kuzatadigan va nazorat qiladigan punktlari mavjudligiga e’tibor bera boshladim. Davlat idoralaridagi va bozordagi hamkasblarimdan nega bizda bunday vositalar yo‘qligini so‘raganimda, ular o‘yinchilar rivojlanishi oson va xavfsiz bo‘ladigan ekotizim yaratmoqchi ekanliklarini aytishdi.
Shuning uchun ham 2023-yilda sodir bo‘lgan holat kutilgandi, lekin biz bu bir necha yildan so‘ng va yengilroq o‘tadi, deb o‘ylagandik.
Har bir to‘lov tashkiloti regulyator bilan doimiy aloqada bo‘lib, har bir masala bo‘yicha maslahatlashib boradi va regulyatordan xuddi shunday munosabat va yondashuvni kutishlari mantiqan to‘g‘ri. Biz shunchaki “yigitlar, tayyor turinglar, kuchli o‘zgarishlar bo‘ladi”, degan signalni kutayotgandik. Albatta, shokka tushardik, lekin hech bo‘lmaganda strategiyamizni qayta qurishga vaqt bo‘lar edi.
Sizning butun biznesingiz quladi.
Yo‘q, “OSON” bizning yagona loyihamiz emas, shuning uchun ham biz dosh bera oldik. Lekin bu oson kechdi, degani emas.
Strategiya vektoridagi har bir o‘zgarish og‘riqli jarayondir. Chunki strategiyani tezda biridan ikkinchisiga o‘zgartirish katta xarajat, behuda sarflangan ko‘plab resurslar, uyqusiz tunlar va rahbarlar uchun ham, jamoa uchun ham stressdir.
Shu bilan birga, ilova barcha o‘zgarishlarni hisobga olishi uchun fintexda texnologik jihatdan moslashish kerak. Bularning barchasi uchun mablag‘ni topish mumkin, ammo vaqt kabi manbani aniq qayta topa olmaysiz. Shuni ham yodda tutish kerakki, eng qiyin vazifa kuchli va yangi strategiyani tushunadigan jamoani topishdir.
Foto: Ilya Semendeyev / Spot
Mijozlarga bizniki sifatida berilgan ko‘plab “botlar” va ilovalarga ko‘p resurslarni sarflash kerakligi bilan bog‘liq muammo ham bor edi. Buning sababi shundaki, “OSON” har doim ochiq API-larga ega edi va har qanday iOS yoki Android dasturchisi bizning dastlabki kodimizdan bemalol foydalanishi va p2p-operatsiyalar uchun vosita yaratishi mumkin edi.
Biz reputatsiya va moliyaviy yo‘qotishlarning oldini olish uchun ular faoliyatini to‘xtatishimiz kerak edi. Biz ijtimoiy tarmoqlardagi sahifalarni, Telegram-botlarni, to‘lov havolalarini qo‘lda yopdik. Bu nafaqat biz, balki barcha mahalliy to‘lov tashkilotlari bilan sodir bo‘ldi.
Buni faqat firibgarlarning ayrim guruhlari amalga oshirishi mumkin edi, bu esa firibgarlik da’volarining ko‘payishiga olib keldi. Bir tomondan, ko‘plab to‘lov tashkilotlarining mavjudligi rivojlanish borasida juda yaxshi edi, ammo ular orasida regulyator talablariga javob bermaydiganlari ham bo‘ldi.
Aslida, faktlar qo‘limizda bo‘lmasa, biz hech kimni ayblay olmaymiz. Biroq, firibgarlik haqidagi da’volarning tez-tez uchrab turishi bozorni tartibga solish vaqti kelganligidan dalolat beradi. Markaziy bankning ehtiyot choralari va qoidalaridan tashqari, bizda firibgarlikka qarshi o‘z tizimimiz mavjud bo‘lib, u firibgarlik operatsiyalariga qarshi kurashishga qaratilgan.
Biz rivojlanishda to‘xtab, resurslarimizni foydalanuvchilarimiz pullarini himoya qilishga sarfladik. So‘nggi paytlarda bu o‘z samarasini berganiga guvoh bo‘ldik. Call-markazdagi xodimlar bemalol o‘tirishmoqda. Aynan shu muammo va paydo bo‘lgan vaqt biz chiqaradigan dasturni ishlab chiqishga vaqt ajratishimizga yordam berdi.
Keling, bosqichma-bosqich borsak. Sizdan ko‘pgina xizmatlarni to‘xtatish talab qilingan. O‘sha paytda nima bo‘layotgandi?
Biz muhokama qilishni boshladik va ular bizga muammo nimada ekanligi, “OSON"da nimani va qaysi nuqtalarni o‘zgartirish kerakligini aytishdi. Biz hal qilishimiz kerak bo‘lgan asosiy masala dasturning aksariyat qismini o‘zgartirish va jarayonlarni regulyatorning yangi qoidalariga muvofiqlashtirishdan iborat edi. Shu bilan birga, yana bir jamoa boshqa bozorlarni kengaytirish vazifasini faol ravishda amalga oshira boshladi.
Regulyator bilan ziddiyat qanday yakunlandi va hozir munosabatlaringiz qanday?
Biz O‘zbekistonda “OSON” uchun yangi o‘yin qoidalariga rozi bo‘lganimiz bilan, lekin global “OSON” globallashuv va cheksiz to‘lovlar tomon rivojlanadi. Jamoa Markaziy bank bilan doimiy aloqada va hamkorlikda ish olib bormoqda.
Hamkorlar sodir bo‘lgan voqeaga qanday munosabatda bo‘lishdi?
Keling, inqirozni qanday boshdan kechirganimizni aytib bersam. Biz regulyatordan transchegaraviy to‘lovlarni to‘xtatib turish to‘g‘risida xat oldik. “OSON” o‘zining rivojlanish strategiyasiga ega bo‘lib, unda marketing, ishlab chiqish budjetlarining barchasi transchegaraviy to‘lovlar va xalqaro pul o‘tkazmalari, shuningdek, o‘yinlar va o‘yin xizmatlari uchun to‘lovlardan olinadigan daromadga 90% bog‘liq. Bu barchasi tugaganini anglatardi — “OSON” avvalgi holatiga boshqa qaytmaydi.
Marketing va rivojlanish uchun katta xarajatlar — hamma narsani to‘xtatish kerak edi. Xarajatlar asosiy narsa emasdi. Birinchi savol 100 kishilik jamoa bilan nima qilish kerakligi to‘g‘risida qaror qabul qilish kerak edi. Ikkinchi savol — butun dunyo bo‘ylab hamkorlar bilan qanday munosabatda bo‘lish.
O‘sha paytda 13 mamlakatda hamkorlarimiz bor edi, ular bilan oylik millionlab tranzaksiyalar amalga oshirilgan. Millionlab dollarga teng bo‘lgan barcha hisob-kitoblarni besh kun ichida to‘xtatib turish kerak edi. Bizga hamkorlardan ularning pullariga nima bo‘ladi, degan savollar bilan minglab qo‘ng‘iroqlar bo‘ldi. Pullar esa yo‘q edi — ularda ham, bizda ham. Bu inqirozning avj nuqtasi bo‘ldi.
Ha, biznesda barchasi yuridik shartnoma va kelishuvlar asosida quriladi. Lekin har bir tiyin — xizmatlar uchun to‘lanadigan $100dan $3−4 mlngacha bo‘lgan mablag‘lar hamkorlarning bir-biriga ishonchi tufayli o‘tkaziladi. Albatta, agar biror narsa yuz bersa, barcha masalalar sudda hal qilinadi, lekin birinchi navbatda, qabul qilinmagan xizmat uchun ishonch yo‘qoladi. Shuning uchun ham asosiy savol biznesni qanday saqlab qolish haqida bo‘lgan bo‘lsa, ikkinchisi nomga putur yetkazmaslik haqida edi.
Shu bois, biz mediaga ochiq borishimiz va OAV orqali nima bo‘lganligi haqidagi savollarga javob berishimiz, o‘zimizni olib qochmayotganimiz va muloqotga tayyor ekanligimizni ko‘rsatishimiz kerak edi. Biz barcha tomonlardan barcha masalalarni hal qilish uchun vaqt berishlarini so‘radik.
Keyinchalik, bu hamkorlar bilan munosabatlarda yordam berdimi?
Albatta, ular ochiq va oshkora ekanligimizni ko‘rdilar. Bu bizga barcha shartnomalarni boshqa kompaniyalarimiz bilan qayta tuzish va biznesni davom ettirishga yordam berdi.
Vaziyat foydalanuvchilar ishonchiga qanday ta’sir qildi?
Ko‘plab qo‘ng‘iroqlar va shikoyatlar bo‘ldi. Qo‘ng‘iroqlar oddiy “o‘tkazuvchilar"dan ko‘ra ko‘proq kibersportchilardan edi. Chunki ikkinchilarida boshqa ilovalar ko‘rinishidagi analoglari mavjud bo‘lib, ular funksiyani yana yoqishimizni kutishlari kerak edi. Ya’ni, bu turdagi foydalanuvchi qulayroq shart-sharoitlarni taklif qiladigan joyga boradi.
Kibersport bozoriga keladigan bo‘lsak, bular bizning eng sodiq va sevimli foydalanuvchilarimizdir, chunki “OSON"dagi ko‘plab vositalar ularning so‘rovlari asosida yaratilgan.
Bunga misol — “PUBG Mobile”. O‘yinni ilovaga ulash masalasida hech qanday o‘rganish, bozor tahlillari yoki marketing tadqiqotlari o‘tkazilmagan. Meni “OSON” asoschisi sifatida taniydigan bir kishi kelib: “nega “OSON” orqali “PUBG"ga to‘lash imkoni yo‘q? Bu shu darajada qiyinmi?” Men ishlab chiquvchilarga kelib, o‘yinni ulash vazifasini berdim. Shunchaki, bu “OSON” yechimini beradigan yana bir odam bo‘ladi, deb o‘yladim.
Shunday ekan, tranzaksiyalarni o‘chirib qo‘yganimizdan so‘ng, bizga qancha shikoyat va so‘rovlar tushganini tasavvur qila olasizmi?! Ularni haligacha qabul qilamiz.
Aybdorlik hissi. Bundan qanday halos bo‘lgansiz?
U bo‘lmagan. Risklarni tahlil qilishda yetarlicha bilim yo‘q, degan tushuncha bor edi. Butun faoliyatimiz davomida ko‘plab xatolar, xakerlik hujumlari, Ddos-hujumlari bo‘lgan va ularni tez va samarali hal qilganmiz, biroq, bunda esa, biz keskin o‘zgarishlarga tayyor emasdik. Biroz umidsizlik bor edi.
Foto: Ilya Semendeyev / Spot
Keling, jamoaga qaytaylik. Odamlarni ishdan bo‘shatish qiyin bo‘lganmi?
Tez yechim bo‘lmasligini va bu inqiroz davri bir-ikki oy davom etmasligini va undan chiqish yo‘lini topish bir yil davom etishini tushunganimizdan so‘ng, jamoani 50%ga qisqartirishga qaror qildik. Xarajatlarni hisoblash va mavjud budjet bizga bu raqamni berdi. Ya’ni, biz yil davomida xizmat qilishimizga va kompaniyani yo‘qotmaslikka imkon beruvchi eng muhim xodimlarni qoldirdik.
Inqiroz paytida siz jamoani tinchlantirish va motivatsiya berish uchun juda ko‘p harakat qilganingizni bilaman. O‘sha paytda sizga kim motivatsiya berdi?
Darhaqiqat, bu tadbirkor qiymati, uning yuki: hamma narsa yomon bo‘lganda tabassum qilish uchun kuch topish, qolganlarning taslim bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun motivatsiya va yechim izlash.
Hamkasblaringiz-chi, ular qanday munosabatda bo‘lishdi?
Afsuski, bu inqiroz ko‘pchilik uchun halokatli bo‘ldi. Albatta, qayta tiklanganlar va sohaga ishonishda davom etayotganlar bilan muloqotdamiz.
Keling, “OSON"ning yangi bosqichiga o‘tsak. Siz mamlakat operatsion tizimidan chiqdingiz. Nega?
To‘g‘ri, hozir men faqat kompaniyaning global rivojlanishi bilan shug‘ullanyapman. Har bir davlat bitta operator bo‘lib, ularning har birini o‘z hududini biladigan direktori boshqaradi. Mening vazifam “OSON"ni nafaqat mavjud mamlakatlardan biriga, balki hamma uchun mos qilishdir.
O‘zbekistondagi muvaffaqiyatsizlik “OSON"ning global tuzilmasini qayta ko‘rib chiqish imkonini berdi, deb aytish mumkinmi?
Ha, asosiy foydamiz — bu global mahsulot qanday bo‘lishi kerakligi haqida tasavvur. Inqiroz davrida bizda bir nechta domenlar bor edi — oson.uz, oson.kz, oson.ae. O‘shanda men bir nechta “oson"lar bo‘lmasligiga, hammaga xizmat qiladigan yagona oson.com bo‘lishiga qaror qildim.
Ko‘pchilik uchun .com domenini sotib olish va uni bitta ilovaga birlashtirish osondek ko‘rinadi. Biroq, eng qiyini, jamoaga yangi rivojlanish strategiyasini tushuntirish va yetkazish edi. Ikkinchi qiyinchilik foydalanuvchiga nima uchun endilikda barchasi boshqacha ekanligini tushuntirish edi.
Siz “global kompaniya” iborasini bir necha bor eslatdingiz. Bu qanday kompaniya? Bu “VISA”, “PayPal"ning analogimi?
O‘ylaymanki, oxirgi yangilanish chiqqandan keyin hamma narsa aniq bo‘ladi. Biz shunchaki redizayn qilmayapmiz — platformani butunlay qayta tuzdik, bu jamoa uchun katta chaqiruv bo‘ldi. Ilova turli mamlakatlardagi odamlar uchun o‘ziga xos “kartholder” bo‘ladi. Ilova qoidalarga muvofiq va foydalanuvchi joylashgan mamlakat valyutasida ishlaydi. Sayohatchilar uchun esa dastur ular bilan birga “migratsiya qiladi”.
“OSON” birinchi navbatda qaysi bozorlarga mo‘ljallangan?
MDH va Fors ko‘rfazi mamlakatlari.
Bilaman, “OSON"ni sotib olishmoqchi bo‘lishgan va siz investorlarning har bir taklifini keskin rad etgansiz. 2023-yilda siz xaridorlar, shu jumladan chet elliklarga asta-sekin o‘zgartira boshladingiz. Ehtimol, kompaniya aksiyalarining bir qismini sotishi mumkinligi, “yakka shox” bo‘lish orzusi borligi, ammo bundan oldin kompaniyaga xalqaro investitsiyalar kiritilishini ayta boshladingiz. Bu qaror oxir-oqibatda qanday yakunlandi, keyin nima bo‘ladi?
Inqirozdan keyin loyihaga ko‘p sarmoya kiritishga to‘g‘ri keldi. Biz hali ham sarmoya kiritmoqdamiz, chunki ulkan rejalarimiz bor. Shu sababdan investor kiritishga rozi bo‘ldik. Hozir “OSON” egalari tarkibiga kiruvchi kompaniya bilan muzokaralarning yakuniy bosqichidamiz. Bu brendning 15%ini sotib olayotgan xorijiy kompaniyadir. Bitim imzolangach, albatta, uni e’lon qilamiz.
Nima uchun bu qadamga uzoq vaqt qarshilik ko‘rsatdingiz?
Men qarshilik qilmadim. Shunchaki, narx past bo‘lishi va men xohlagan narxga sota olmasligimni tushunardim. Hozir kompaniyaning uchta mamlakatda vakolatxonalari mavjud va yana ikkitasida huquqshunoslar va moliyachilar jamoasi yangi operatorlarni ishga tushirish bilan shug‘ullanishyapti va rivojlanish qadamlari borasida tushuncha bor paytda biz kompaniya va brendni munosib baholashimiz mumkin. Keyinchalik, butun strategiyani amalga oshirganimizda, IPOga chiqmoqchimiz.
Boshidan to hozirgacha “OSON"da qancha yo‘qotdingiz?
Men hech qachon hisoblamaganman. Menimcha, bu bir necha million dollar. Masalan, bir kuni bitta kichik texnik xato sababli bir necha soat ichida taxminan $180 ming yo‘qotganmiz, va bu shunday ko‘plab vaziyatlardan biri, xolos.
Siz xatar va to‘lovlarni o‘z zimmangizga olib, “Turkiston bank"da ko‘p yo‘qotishlarga uchradingiz.
Ha, taxminan $750 ming.
Bu $1 mlnga yaqin.
Qarang, men atayin raqamlarda hisoblamayman, biznes bu risklar, yo‘qotishlar, daromadlar demakdir. Yillar davomida qancha pul yo‘qotganimni hisoblamayman va buni yo‘qotish deb ham o‘ylamayman. Bundan tashqari, men ularni qoplash uchun ko‘proq pul ishlashim kerak bo‘lgan biznes bilan shug‘ullanaman.
Bank bilan bog‘liq voqea hali tugamagan, bizning advokatlarimiz bu yo‘nalishda ishlashda davom etmoqda va umid qilamanki, pullar shunchaki yo‘qolib ketmaydi va men ularning qaytib kelishiga ishonishdan to‘xtamayman. Lekin qachon, degan savol bo‘ladi.
Foto: Ilya Semendeyev / Spot
Bunday bo‘lmasa-chi?
Agar bunday bo‘lmasa, Markaziy bank va davlat tomonidan javob bo‘lishi kerak. Chunki pullar shunchaki yo‘qolganda, bularning barchasiga mas’ul bo‘lganlarni jalb qiladigan vositalar mavjud.
Markaziy bankning javobgarlikka tortish va litsenziyalarni bekor qilish uchun o‘z dastaklari bor. “OSON” bilan ham shunday bo‘lgan — Markaziy bank ilovani to‘xtatib, xorijiy hamkorlar bilan barcha o‘zaro hisob-kitoblarni tartibga solishni talab qilgan.
Farhod Mahmudov “OSON"dan tashqari nimada muvaffaqiyatsizlikka uchragan?
Men bir muncha vaqt energetik ichimliklar bilan shug‘ullanaman. Yuk tashish vaqtida bir holat yuz bergan. Uchta konteyner kelganida, ichidagi ichimlik to‘la qutilar ag‘darilhan holatda bo‘lgan. O‘sha paytda biz logistika xarajatlarini kamaytirish uchun diletantlarni jalb qildik.
Natijada, men tashish, bojxona rasmiylashtiruvi va eng alamlisi, yaroqsiz tovarlarni utilizatsiya qilish uchun ham pul to‘ladim. Bularning barchasi juda katta summaga tushdi. Bu men uchun katta dars bo‘lgan — o‘zingizdan ko‘ra aqlliroq mutaxassislarga murojaat qilish va ularga yaxshiroq haq to‘lash kerakligini tushunganman.
Aslida, o‘sha paytda ham xuddi shunday muammo bor edi. Noto‘g‘ri logistikani tanlaganim sababli men distribyutorlar, xaridorlar, yetkazib beruvchilar, ishlab chiqaruvchilarning ishonchini yo‘qotdim.
Energetik ichimliklarga qanday qo‘shilib qolgansiz? Moliyachisiz-ku, xodim bo‘lib ishlagansiz, yana qandaydir biznes bilan shug‘ullanganmisiz?
Ko‘p narsalar bo‘lgan. Qishloq xo‘jaligi, distributsiya, pechenye ham bor edi. Tadbirkorning kapitalni rivojlantirish bo‘yicha klassik yo‘li bor edi. Biroq, nega men energetik ichimliklarni eslayman, chunki bu mening IT’ga kirishim bo‘lgan. Aynan o‘shanda menga distributsiyani avtomatlashtiradigan platformani ko‘rsatishgan.
Bu ilovani o‘rganib chiqqanimdan so‘ng, u meni foydalanuvchi sifatida qoniqtirmasligini angladim, lekin men uni sotib olmadim — o‘z ilovamni yaratishga qaror qildim. O‘shanda men birinchi jamoamni IT-mahsulotini ishlab chiqish uchun yolladim, bu esa keyinchalik distributsiya jarayonlarini sezilarli darajada yaxshiladi. Men IT’ga sarmoya kiritish orqali biznesimni yaxshilashim mumkinligi haqida qimmatli bilimlarga ega bo‘ldim.
2016-yilda ko‘plab tadbirkorlar katta o‘zgarishlardan umidvor bo‘lishgandi. Qisman shunday bo‘ldi, ammo oradan yetti yil o‘tgach, baribir nimadir o‘zgarmaganligi borasida tushuncha paydo bo‘ldi. Siz bunga qo‘shilasizmi?
Faqat O‘zbekistonda tadbirkor bo‘lganim uchun men ham shunday o‘ylardim. Ishbilarmonlar o‘z bizneslari nuqtayi nazaridan xulosa chiqaradilar. Davlat mamlakat haqiqatlari asosida qadam tashlaydi. Ya’ni, ularning har biri hal qilinishi kerak bo‘lgan turli xil vazifalar va muammolarga ega. Agar davlat muammolari xalq va mamlakat manfaatlari bo‘lsa, biznesmenniki asosan atrofida sodir bo‘layotgan voqealarning butun manzarasini ko‘rmaydigan xudbin pozitsiyasidir.
Hozir turli mamlakatlarda, turli iqtisodiyotlarda biznesiga ega tadbirkor sifatida shuni tushundimki, faqat noliydigan va shikoyat qiladigan tadbirkor, shunchaki omadsiz, konfeti qo‘lidan tushib ketgan bolakaydir. Muammolarni hal qilish yirik biznes vazifalarining bir qismidir. Bu davlat yoki regulyator tomonidan amalga oshirilmasligi kerak.
Qachondir O‘zbekistondan ketishni xohlaysizmi?
O‘ylaymanki, aksariyat odamlar qandaydir vaziyatlarda buni xohlagan va bu normal holat. Institutda “Umid” dasturi doirasida AQShga ketmoqchi bo‘ldim, bir muddat xorijda yashadim. Ko‘pchilikning biz bo‘lmagan joyni yaxshi, deb o‘ylashi ham normal holat. Biznesni yopish va mamlakatni tark etish haqida o‘ylar hech qachon bo‘lmagan va bunday bo‘lishi dargumon. Bu yerda o‘zimni qulay his qilaman.
Agar farzandlar mamlakatni tark etishga qaror qilsalar-chi?
Bu ularning qarori. Men hech qachon hech narsani talab qilmayman, chunki men bilan ham shunday bo‘lgan.
Keling, zaif tomonlaringiz haqida gaplashsak. O‘zingizning qaysi jihatingizni ko‘pincha tanqid qilasiz?
Men ko‘pincha odamlarni ortiqcha baholab yuborib, kuyib qolaman va buning uchun doim o‘zimni koyiyman. Bundan tashqari, dangasaligim ham bor — ayrim vaqtlarda hech narsa qilishni xohlamasligim natijasida sport zaliga yillik abonementlarim kuyib ketadi. Shunday paytlar bo‘ladiki, biror loyihaga berilib, o‘zimni — dam olish, salomatlik va hokazolarni unutib qo‘yaman.
Farhod Mahmudov nimadan qo‘rqadi?
Biznesda har doim qo‘rquv bor. 2023-yilning sentyabrida o‘tirib, o‘ylab qoldim: nahotki men barchasini noto‘g‘ri qilgan bo‘lsam, biznes rostan ham shu tarzda to‘xtab qolsa. O‘shanda men barcha manba va vositalardan foydalanib ko‘rdim, ammo yo‘l hech ham ko‘rinmasdi.
Dubaydagi ofisga uchib bordim, vaziyatni tahlil qilib, biznesni davom ettirish uchun resurslarni baholadim, u yerdan Olmaotaga uchdim va u yerda loyiha hali ham bir maromga qo‘yilmaganini ko‘rdim. Shunda menda qo‘rquv va yana hamma narsani noldan boshlaymanmi, degan o‘y paydo bo‘ldi.
Bunday daqiqalarda nima qilasiz, o‘zingizga qanday yordam berasiz?
Tinchlanishga harakat qilaman. O‘ylab olish va atrofga razm solish uchun to‘xtayman. Bunday paytlarda shoshilinch qarorlar qabul qilmaslik zarur. Bor narsamni inventarizatsiya qilish, barcha yo‘llarni topish va ko‘rib chiqish, barcha ssenariylarni o‘ylab ko‘rish uchun menga bir oy kerak bo‘ldi. Shundan keyingina yangi rivojlanish strategiyasini tanladim va harakatga o‘tdim.
Muvaffaqiyatsizlik qiymati yuqori, lekin …
Muvaffaqiyatsizlikning qiymati qanchalik yuqori bo‘lsa, shunchalik foydalidir. Natija juda samarali bo‘ladi. Debet bor joyda, albatta, kredit ham bor. “Men muzqaymoq yeyman, u mazali va o‘zimni yaxshi his qilaman”, — bu debet. “Shakar yomon”, — bu esa kredit.
