2024-yil davomida O‘zbekistonda elektr ta’minotida uzilishlar yuz berdi. Yozda vaziyat kuchaydi: 26-iyul kuni elektr energiyasi iste’moli bo‘yicha kunlik rekord o‘rnatildi, bu 253,3 mln kVt/soatni (o‘sish 0,36%) tashkil etdi.
O‘shanda Energetika vazirligi elektr tarmoqlarida favqulodda uzilishlarning oldini olish maqsadida Toshkent shahridagi iste’molchilarni energiya bilan ta’minlashda qisqa muddatli cheklovlar joriy etilayotgani haqida ogohlantirdi.
O‘z navbatida, biznes-ombudsman Dilmurod Qosimov ogohlantirishsiz elektr energiyasi ta’minotidagi uzilishlar uchun elektr tarmoqlariga jarimalar joriy etilishini ma’lum qildi. U har kuni uzilishlar sodir bo‘lishini tasdiqlab, buni energiya tizimidagi nosozliklar bilan izohladi, “buning uchun hech kim kafolat bera olmaydi”, dedi u.
Iyun oyidagi yig‘ilishda Shavkat Mirziyoyev avariyaviy o‘chirishlarni to‘xtatish uchun joriy yil oxirigacha muammolarni bartaraf etish bo‘yicha topshiriq berdi.
“Spot” iqtisodiyotning turli tarmoqlarida faoliyat yuritayotgan tadbirkorlar bilan elektr energiyasidagi uzilishlar, ularning biznes jarayonlariga salbiy ta’siri, quyosh panellarini o‘rnatishning maqsadga muvofiqligi haqida suhbatlashdi.
Umumiy ovqatlanish
“ChayKof” qahvaxonalar tarmog‘i, “Maqom Bar” va “Moloko” kafesi boshqaruvchi hamkori Alina Simermanning aytishicha, u har kuni, ba’zan bir kunda bir necha marta mazkur muassasa elektr ta’minotida uzilishlarga duch keladi.
Agar uzilishlar sodir bo‘lmasa, u holda kuchlanish ko‘pincha yetarli bo‘lmaydi, shuning uchun uskuna ishlashdan bosh tortadi, chunki u ishlashi kerak bo‘lgan ma’lum parametrlarga ega. Natijada qimmatbaho uskunalar eskiradi va buziladi, zarar esa o‘n millionlab so‘mni tashkil qiladi, deya qo‘shimcha qildi u.
Boshqa salbiy ta’sirlar orasida mehmonlarning sifatli xizmat ko‘rsatilmayotganidan noroziligi, muzlatilmagan mahsulotlarning buzilishi va mehmonga kutilmagan sifatsiz mahsulotning berilishi xavfi, tushumning pasayishi, xodimlar sonining qisqarishi va shunga mos ravishda budjetga soliqlarning tushmasligi kabilar mavjud.
“Shusiz ham unchalik katta bo‘lmagan tariflarni oshirishdan tashqari, HET („Hududiy elektr tarmoqlari“ — „Spot“ izohi) elektr energiyasi yetkazib bermaydi, ya’ni shunchaki elektr energiyasi iste’molchisi bo‘lish uchun yetarli miqdordagi mablag‘ni muzlatib qo‘yish kerak”, — dedi Simerman.
1-iyuldan boshlab biznes elektr energiyasi va tabiiy gaz uchun 100% oldindan to‘lovni amalga oshirishi kerak. Tadbirkorlar aylanma mablag‘lar hajmining qisqarishi hisobiga oldindan to‘lovlar miqdorini yarmiga — 50%ga kamaytirishni so‘rashdi.
Restorator elektr energiyasi uchun tariflar o‘z vaqtida to‘lanishini ta’kidlab, ish sharoitining og‘irligidan shikoyat qildi. Elektr ta’minotidagi muammolar O‘zbekistonning xorijiy investorlar uchun jozibadorligini pasaytirmoqda.
Bundan tashqari, Simerman elektr tarmoqlari “har yoz va har qishda sodir bo‘ladigan tartibsizliklarni” bartaraf etadi deb umid qilmoqda. Shunga qaramay, u “Hududiy elektr tarmoqlari” uchun elektr energiyasini favqulodda o‘chirganlik uchun jarimalar haqida “orzu qilish kerak emasligini” ta’kidladi.
Riteyl
Rossiyaning “Magnit” riteyl-kompaniyasiga tegishli “M Cosmetic” savdo tarmog‘ida ham elektr ta’minotida uzilishlar sezildi. O‘tgan yildagi xuddi shu filialni taqqoslaydigan bo‘lsak, uzilishlar soni biroz oshgan. Kompaniya uchun uzilishlar soni emas, balki ularning davomiyligi muhimdir.
Ba’zi hollarda chakana sotuvchi do‘konlarni yopishga majbur bo‘ldi, chunki elektr energiyasi uch soatdan ko‘proq vaqt davomida o‘chirilgan. Har bir bo‘sh soat tushum to‘liq bo‘lmagan taqdirda faqat xarajatlar qismida bir necha million so‘mni tashkil qilishi mumkin.
“M Cosmetic” elektr ta’minotidagi uzilishlar tufayli uchta muammoni aniqladi:
- ijara majburiyatlari saqlangan holda oddiy savdo;
- xodimlar ishni yakunlay olmaydigan nofaol soatlar;
- agar harorat rejimiga rioya qilinmasa, mahsulotning buzilishi va hisobdan chiqarilishi riski.
Riteylerning fikricha, O‘zbekiston energetika sohasidagi muammolar infratuzilma bilan bog‘liq. Biroq, HET yoki Energetika vazirligi uchun jarimalar vaziyatni to‘g‘irlamaydi, deya ta’kidladi kompaniya.
“Biz biznes uchun infratuzilma yechimlariga sarmoya kiritish imkoniyatlarini muhokama qilgan ma’qul. Misol uchun, agar biznes quyosh panellarini o‘rnatsa, bu muqobil yechim sifatida rag‘batlantirilishi va bunday „yashil“ tashabbuslarni qo‘llab-quvvatlash kerak. Bu, ayniqsa, ijaraga beruvchilarga nafaqat elektr energiyasi, balki suv va gazni ham o‘z ichiga olgan resurslar bilan ta’minlashi kerak bo‘lgan tijorat binolarining egalari uchun to‘g‘ri keladi. Ular turli xil energiya saqlash yoki ishlab chiqarish tizimlarini o‘rnatishdan manfaatdor bo‘lishi kerak. Hozir biz quyosh panellarini o‘rnatish uchun talablar mavjud bo‘lgan vaziyatning garovi bo‘lib qoldik, lekin binolar egalari ularni o‘rnatishdan bosh tortishadi va shundan keyin ular bizning elektrimizni o‘chirib qo‘yishadi. Munosabatlarning bu sohasi aralashuv va tartibga solishni talab qiladi”, — dedi “M Cosmetic”.
Chakana savdo tarmog‘ida quyosh panellarini o‘rnatish haqidagi savolga, buni amalga oshirish qiyin, chunki savdo nuqtalari ko‘pincha turar-joy binolarining birinchi qavatlarida tomga chiqish imkoni bo‘lmagan holda joylashtiriladi, bu esa panellar ishini to‘g‘ri tashkil etish imkonini bermaydi, deb javob berishdi.
Bundan tashqari, quyosh panellarini o‘rnatish — bu juda qimmat yechim, yirik zavodlar, fabrikalar va ishlab chiqarishlarga nisbatan qo‘llaniladi. “M Cosmetic” o‘z savdo belgilarining yirik ishlab chiqarishini qurgan taqdirda qayta tiklanuvchi energiya manbalariga o‘tish imkoniyatini ko‘rib chiqishga tayyor.
Sanoat
“Fratelli Casa” va “Uzbtextile” hammuassisi Shohrux Qayumov o‘zining “Facebook"dagi sahifasida quyosh panellarini o‘rnatish talabi tufayli elektr ta’minotidagi uzilishlardan shikoyat qildi, bu yetkazib berish muddatlarini buzishi mumkin.
“Tasavvur qiling-a, fabrika to‘liq ishlamoqda — ishlab chiqarishda 60 ming dona futbolkaga buyurtma bor. Elektr energiyasi kutilmaganda o‘chgunicha hammasi reja bo‘yicha ketadi. Sabab? Kimda quyosh panellari bo‘lmasa — ishlab chiqarish to‘xtatiladi. Ogohlantirish yoki qonunga havola mavjud emas. Butun O‘zbekiston bo‘ylab o‘chirishni boshladilar. Biz muqobil energiya manbalariga o‘tish muhimligini tushunamiz, ammo oqilona muddatsiz bunday choralar butun biznesga zarba beradi”, — deb yozadi u.
Sentabr oyi boshida OAV hukumat idoralari korxonalarni quyosh panellarini o‘rnatishga majburlayotgani va elektr energiyasini uzib qo‘yish bilan tahdid qilayotgani haqida yozishdi. Energetika vazirligi bunday xatti-harakatlar qonunga zid ekanligini va vazirlik bunday harakatlarni ma’qullamasligini ta’kidladi.
Tadbirkorning so‘zlariga ko‘ra, panellarni o‘rnatish uchun 20−25 kungacha vaqt ketadi va har bir ishlanmay qolgan kun ikki kunlik ishlab chiqarishni yo‘qotadi. Natijada, yetkazib berish kechikishi 40 kundan oshishi mumkin.
Qayumovning qayd etishicha, O‘zbekistonda to‘qimachilik sanoati inqiroz holatida, bu esa yangi “fors-major” tufayli yanada murakkablashmoqda. U nafaqat o‘zgarishlarni talab qilishga, balki moslashish uchun vaqt berishga ham chaqirdi.
O‘z navbatida, “Chust Textile” hammuassisi Jamshid Ismatullayev 2023-yilning kuzida quvvati 800 kVt bo‘lgan quyosh stansiyasi va 1000 kVt quvvatga ega gaz kongeneratsiyasi tizimi o‘rnatilishi haqida “Spot"ga so‘zlab berdi. Tadbirkor FESning o‘zini oqlash muddati 4−5 yil bo‘lishi mumkinligini ta’kidladi.
Meva-sabzavotchilik tarmog‘ida faoliyat yurituvchi ismi sir qolishini xohlagan yana bir tadbirkorning aytishicha, bu yil Toshkent viloyati va Farg‘ona vodiysida o‘tgan yilga nisbatan ancha kam uzilishlar kuzatilgan. Suhbatdosh quyosh panellarini o‘rnatishni ularning qimmatligi va iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emasligi sababli ko‘rib chiqmaydi, biroq hududiy elektr tarmoqlariga rejadan tashqari uzilishlar uchun jarimalar joriy etilishini qo‘llab-quvvatlaydi.
IT-sohasi
29-iyun kuni Savdo-sanoat palatasi tomonidan tashkil etilgan tadbirkorlar bilan ochiq muloqotda IT-kompaniya vakili elektr ta’minotida tez-tez uzilishlar bo‘layotganidan shikoyat qilib, “IT elektr borida boshlanib, elektr bo‘lmaganida tugashini” ta’kidladi. U elektr tarmoqlarining yetkazib berish majburiyatlarini buzganliklari uchun javobgarligini kuchaytirishni taklif qildi.
“Yoz boshlanishi bilan kuniga 3−4 soatga „svet“ o‘chadi. Tariflar oshirilganiga qaramay, elektr tarmoqlarining iste’molchilar oldida javobgarligi yo‘q. Tijorat majburiyatlarini buzganimiz uchun jarima to‘lashga majbur bo‘lgan hamkorlarimiz oldida javobgarmiz”, — deb shikoyat qildi tadbirkor.
Iyul oyi oxirida Raqamli texnologiyalar vaziri Sherzod Shermatov “Spot"ga bergan intervyusida “IT Park” rezidentlari uchun maxsus binolarda generatorlar va “yashil” energiya manbalarini o‘rnatish uchun sharoit yaratilayotganiga ishontirdi.
Vazir alohida IT-kompaniyalar uchun uzoq muddatli istiqbolda uzluksiz elektr ta’minoti manbalari (UPS) va generatorlarni o‘rnatishni tavsiya qildi. Bundan tashqari, vazirlik va “IT Park” “Zero Risk” dasturi amalga oshirilayotgan texnoparklar va hududlarda uzluksiz elektr ta’minotini ta’minlashga harakat qilmoqda, deya qo‘shimcha qildi u.
