13-sentabr kuni Vazirlar Mahkamasining 2024-yilgi yig‘im-terim mavsumida paxta xomashyosi yetishtiruvchilarni moliyaviy qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlari tasdiqlandi. Hujjat bilan tovar-xom ashyo birjasida bir tonna paxta xomashyosining boshlang‘ich fyuchers narxi 7,8 mln so‘m etib belgilandi.
Fermer va klasterlar paxtani jahon kotirovkalaridan kelib chiqib bog‘langan mazkur narxdan pastroq sota olishmaydi. Barcha birja shartnomalarida bir tonna uchun minimal narx 6,8 mln so‘m miqdorida belgilanadi.
Birjada sotilgan paxtaning har bir tonnasi uchun elektron hisobvaraq-faktura asosida 1 mln so‘m miqdorida subsidiya to‘lanadi.
Biroq, mustaqil iqtisodchi Yuliy Yusupovning ta’kidlashicha, rasmiylar trend yuqori bo‘lgan yil boshidagi mavsumiy yuqori narxlarga e’tibor qaratishgan. Kuzga kelib, Nyu-York fond birjasida narx pasaydi va hozir qayta hisoblash usuliga ko‘ra, 1 kg uchun 6 ming so‘mga yaqinlashdi. Qo‘shni Qozog‘istonda paxtani yanada arzonroq sotib olish mumkin, deya ta’kidladi ekspert.
“To‘qimachilik korxonalari batamom shokda. Ularga paxtani jahon bozoridan sotib olish foydaliroq. Yo‘qsa, ular xomashyoni arzonroq sotib oluvchilar bilan shunchaki raqobatlasha olmaydilar”, — deb yozadi Yusupov.
“Spot” “Global Textile” tekstil klasteri rahbari Muzaffar Razakov bilan minimal narxni belgilash zarurati va metodologiyasi, shuningdek, bozor munosabatlariga o‘tish haqida suhbatlashdi.
“To‘qmoq va sandon orasi”
“Global Textile” rahbari Muzaffar Razakov tannarx jahon narxidan yuqori bo‘lgan vaziyat bozor muvaffaqiyatsizligi ekanini ta’kidladi. U narxlarni muvozanatlash uchun agrobarqarorlashtirish jamg‘armasidan foydalanish bo‘yicha xalqaro tajribani o‘rganishni taklif qildi: masalan, AQShda paxta bo‘yicha maxsus dastur mavjud bo‘lib, uning doirasida davlat narxdagi farqni qoplaydi, lekin unda ishtirok etish uchun qat’iy shartlar ishlab chiqilgan.
“Bozor va bozorni tartibga solishga o‘tish juda og‘riqli va murakkab. Buni qanday qilib to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishni biz ham, hukumatimiz ham bilmaydi. Bozorni zudlik bilan tartibga solishga chaqiriqlar bor, lekin bu xaosni keltirib chiqaradi va hukumat bunga yo‘l qo‘ymaydi. Biroq, biz qattiq va ma’muriy-buyruqbozlik tartibidan o‘tganmiz va bu katta falokatlarga olib keladi. Bozor va bozor munosabatlariga o‘tish kerakligiga qo‘shilamiz, lekin buni qanday qilishni hech kim bilmaydi”, — deya u bir vaqtning o‘zida ham fermerlar, ham to‘qimachilik korxonalari manfaatlari hisobga olinadigan muvozanatli yondashuvni qo‘llab-quvvatladi.
Uning so‘zlariga ko‘ra, joriy yil boshida optimal narxni shakllantirish yechimini ishlab chiqishga birinchi urinish bo‘lgan, ammo oxir-oqibat minimal narxga qaytilgan. Razakov minimal narx belgilanishiga qarshi chiqib, narxni tavsiya etish yoki narx koridorini belgilashni taklif qildi.
Minimal narxni aniqlash uchun olti yil-u 12 oylik eski paxta kotirovkalaridan foydalanilgan. O‘z navbatida, tadbirkor narxlar dinamikasini aniqlash uchun fyuchers indekslaridan foydalanishni taklif qildi. Biroq uning taklifi qo‘llab-quvvatlanmadi va minimal narx mahalliy maksimal darajada bo‘lganida belgilandi.
“2024-yilgi paxta yig‘im-terimi mavsumiga kelganimizda dunyo kotirovkalari sezilarli darajada pasaydi. To‘qimachiligimiz jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashgan. Biz o‘z omillarimizga emas, biz faqat to‘qimachilik mahsulotlarini sotadigan dunyodagi bozor sharoitlariga asoslanishimiz mumkin. Mana shu tushunmovchilik fermerlar, hokimliklar, Qishloq xo‘jaligi vazirligi o‘rtasida juda kuchli. Biz, to‘qimachilik korxonalari „Tasavvur qiling, men sotib olaman, lekin sota olmayman, bankrotman“, deymiz. Ular „bizni bu tashvishlantirmaydi, sen shartnomaga qo‘l qo‘yding“, deb javob berishadi. Mana, bozor iqtisodiyoti va ma’muriy-buyruqbozlik boshqaruvi voqeliklari to‘qnash keladigan boshi berk vaziyat. Biz to‘qmoq bilan sandon o‘rtasida qoldik”, — dedi u.
Foto: Global Textile
“Minimal narxga qarshiman”
To‘qimachilardan biri “Spot” bilan suhbatda minimal narx zarurligi haqida gapirib, u bozor ishtirokchilari soliq va boshqa to‘lovlarni kamaytirish bo‘yicha shartnomalar miqdorini kamaytirmaslik uchun ishlab chiqilganligini aytdi.
Muzaffar Razakov kasallik oqibatlarini davolamaslikka, biznes nima uchun soyaga ketayotganini tushunishga chaqirdi. To‘qimachilik sohasida yirik miqdordagi naqd pul mavjud emas, bu “kulrang” ishlashga imkon bermaydi.
“Men minimal narxga mutlaqo qarshiman. Ehtimol, biz narxlar koridorini belgilash kerak. Bu shunday va boshqa yo‘l yo‘q, deya qat’iy gapirish kerak emas. Bu spekulyatsiya va provokatsiyalarga olib keladi”, — deya qo‘shimcha qildi u.
Tadbirkor O‘zbekistonda paxta tannarxining asosiy qismini qo‘l mehnati tashkil etishi, qishloq xo‘jaligini mexanizatsiyalash katta sarmoyalarni talab qilishini ta’kidladi. Natijada, fermerlar to‘qimachilik klasterlaridan farqli o‘laroq, kombayn sotib olishga qurbi yetmaydi. U mahalliy mahsulotlar tannarxini pasaytirish ustida ish olib borishga chaqirdi.
“Global Textile” rahbari klasterlar fermerlarga paxta yetkazib berish bo‘yicha shartnomalar narxini pasaytirish uchun bosim o‘tkazayotgani haqidagi bayonotga qo‘shilmadi. Dekabr oyida fermerlarga o‘z hududlari doirasida paxta sotish uchun klaster tanlash imkoniyati berildi. Biroq paxtachilik mutaxassislariga bosim o‘tkazish uchun to‘qimachilik vakillarida ma’muriy resurs yo‘q, deya tushuntirdi u.
“Narx o‘z-o‘zidan paydo bo‘lishi kerak. Paxtaning nav va turlari ko‘p, ko‘lami juda katta. Biz hammani bir taroqqa solib, bitta xil narx belgilay olmaymiz. Masalan, Qashqadaryo va Buxoro paxtasi (xomashyodan tolaga qadar) Farg‘ona vodiysinikidan ko‘ra ancha yuqori hosildorlikka ega. Tabiiyki, u yerda tannarx past bo‘ladi. Bozor e’tiborga olishi kerak bo‘lgan nuanslar bor”, — dedi u.
Foto: Global Textile
“Biz bolalar kasalliklaridan omon qolishimiz kerak”
Razakovning so‘zlariga ko‘ra, so‘nggi besh yil ichida O‘zbekiston to‘qimachilik sanoatini rivojlantirish bo‘yicha ayrim davlatlar 30 yil ichida o‘tgan katta yo‘lni bosib o‘tdi. Biroq, u “bolalar kasalliklaridan” omon qolish kerakligini ta’kidladi.
COVID-19 nihoyasiga yetganidan beri mamlakat o‘zining “birinchi haqiqiy inqirozi"ga duch keldi, o‘shanda to‘qimachilik mahsulotlariga bo‘lgan talab pandemiya davrida qilingan yuqori zahiralar tufayli muzlab qoldi. Uning fikricha, inqirozdan faqat eng raqobatbardosh, xarajatlarni optimallashtirish haqida o‘ylaydiganlar omon qoladilar.
“Raqobatchilarimiz O‘zbekiston ichida emas. Bu ko‘p siyosatchilarimizning katta xatosi. Biz bir-birimiz bilan emas, balki jahon bozorida raqobatlashamiz, chunki biz O‘zbekistonda emas, o‘sha yerda sotamiz. Bizning Hindiston, Xitoy, Turkiya, Bangladesh, Vetnam kabi kuchli raqobatchilarimiz bor. Bu to‘qimachilik bozoridagi 5−6 global o‘yinchilar, ular bilan taqqoshlaganda biz raqobatbardosh bo‘lishimiz kerak. Bu to‘qimachilik mahsulotlarining sifati, narxi, logistikasi va sotuvdan keyingi xizmat ko‘rsatishni anglatadi”, — dedi u.
Biznesmenning taxmin qilishicha, inqiroz natijasida to‘qimachilik sanoati qayta shakllanadi: korxonalarning bir qismi ketadi, lekin natijada eng yaxshi va zamonaviy kompaniyalar qoladi.
Bozor munosabatlariga o‘tish masalasiga kelsak, Muzaffar Razakov buni muqarrar deb hisoblaydi, ammo bozorning tabiati haqida savol tug‘iladi: tartibsiz va nazoratsiz bozormi yoki davlat tomonidan tartibga solinadiganmi.
“Menimcha, biz tabiiy munosabatlarga kelishimiz kerak. Men uchun bozor munosabatlari tabiiy”, — deya ta’kidladi u.
Tadbirkor O‘zbekistonning jahon iqtisodiy tizimiga integratsiyalashuvini bozorga o‘tishning asosiy jarayoni sifatida belgiladi. Respublika jahon bozoriga qanchalik ko‘p integratsiyalashsa, uning iqtisodiyoti shunchalik bozorga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Bozorga o‘tish — bu barcha o‘yinchilar harakat qilishi kerak bo‘lgan yo‘nalishdagi “umummilliy islohot”, deya xulosa qildi u.
