“Spot"ga sobiq jurnalist va marketing bo‘yicha direktor Sabina Bakiyeva qanday qilib PR olamiga kirib kelgani, reklama narxi qanday belgilanishi, blogerlar to‘laydigan soliqlar va kelgusi yillarda qanday trendlar bo‘lishi mumkinligi haqida so‘zlab berdi.
“FACES” agentligining paydo bo‘lishi
Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universitetida ta’lim olayotgan paytlarim, bir nechta nashrlarda faoliyat yuritganman — avval “Anons.uz” saytining o‘zbek tilidagi tahririyatida muharrir, undan so‘ng “Uznews” saytida.
2021-yil mart oyigacha BMTning O‘zbekistondagi vakolatxonasida ishladim. So‘ng “Asialuxe Travel” sayyohlik agentligiga marketing bo‘yicha direktor lavozimiga ishga o‘tdim. Faoliyatimning aynan shu qismida ko‘plab blogerlar bilan tanishib qoldim.
Misol uchun, biz Maldiv orollariga qatnovni rivojlanatirish uchun kampaniya boshlab, blogerlarni barter sifatida taklif qildik. Guruhda Shahzoda Salimjanova, Timur Alixanov, Umid Gafurov va uning rafiqasi Mahliyo bor edi.
Sayohat davomida blogerlarning qanday ishlashini kuzatdim. Ularning tezlik bilan kreativ kontentni tayyorlab, chop etishlarini ko‘rib hayratga tushdim. Ularning brendlar bilan kollaboratsiyalari, joylashtirish narxlarini ko‘rib PR-menejer sifatida ishlashga qaror qildim. PR-menejer — bu blogerning rasmiy vakili bo‘lib, odatda reklama yoki hamkorlik uchun arizalarni qabul qiladi, filtrlaydi va yangi reklama shartnomalarini jalb qiladi.
Birinchi bo‘lib hamkorlikni Shahzoda bilan boshladim. O‘shanda men bularning barchasi alohida biznesga aylanishini xayolimga ham keltirmagandim. Bunga ko‘proq sevimli mashg‘ulot, deb qarardim. 2023-yilning boshigacha asosiy ishimdan ham bo‘shamagan edim.
Oradan vaqt o‘tib, doimiy ishlab turgan joyimdan ketishga qaror qildim, u payti men bilan 14ta bloger ishlayotgandi. O‘shanda o‘zini o‘zi band qilish bo‘yicha ro‘yxatdan o‘tdim, lekin reklama beruvchilar xizmatlarga to‘lovni amalga oshirishlari uchun firma ochish kerak edi. Shu tariqa 2023-yilning oktabr oyida “FACES” agentligi paydo bo‘ldi. Hozirgi kunda shtatda 7 kishi faoliyat yuritadi: hisobchi, 3ta menejer, ijodkor (kreator), yurist va men.
Hozirda 35 nafar eksklyuziv bloger mavjud, ularning eng kichigi 22 yoshda. Shunday bo‘lib qoldiki, biz faqat qizlar bilan ishlaymiz — lifestyle (hayot tarzi) blogerlar, yosh onalar. Erkaklar orasida biz bilan ishlaydigan faqatgina Stanislav va “Korzinka"ning marketing bo‘yicha direktori Malik Karimov bor.
Biz faqat 18 yoshdan oshgan blogerlar bilan hamkorlik qilamiz. Rivojlantirish bilan shug‘ullanishimiz uchun ularning kamida 30 ming obunachidan iborat sifatli auditoriyasi bo‘lishi kerak. Uchta asosiy mezon — adekvatlik, halollik va intizom. Blogerning qadriyatlari meniki bilan mos bo‘lishi juda ham muhim. Inson qanchalik kreativ va iste’dodli bo‘lmasin, agar intizom va mas’uliyat hissi mavjud bo‘lmasa muvaffaqiyatga erishish mushkul hisoblanadi.
Foto:Ilya Semendeyev / Spot
Tendensiyalar va bo‘sh yo‘nalishlar
Menimcha, inflyuens-marketing eng dinamik sohalardan biri. Trendlar har kuni (agar har soatda bo‘lmasa) o‘zgaryapti, ba’zida ularga yetib olish qiyin. Bu xuddi modaga o‘xshaydi: tez rivojlanayotgan tendensiya bor, u oqimga tushish, yoki ichida bo‘lish yoki ularni yaratish kerak.
O‘zbekistonda blogerlar soni ortib, kontent sifati ham yaxshilanib bormoqda. Ilgari gapirib video olishning o‘zi kifoya qilgan bo‘lsa, hozir bu yetarli emas. Reklama beruvchi tomondan ham, auditoriya tarafdan ham talablar o‘sib bormoqda. Blogerlardan video suratga olishning deyarli professional darajasi, yaxshi ishlab chiqilgan ssenariy talab etilmoqda. Hozirgi kunda haqiqiy surat va samimiylik trendda, chunki odamlar “muvaffaqiyatli muvaffaqiyat"dan charchashgan.
O‘zbekistonda o‘zbek tilida so‘zlashuvchi blogerlar soni ham o‘sayotganini payqash mumkin. Bu o‘zbek tilida sifatli kontent imkoniyatini ochib, reklama beruvchilar tomonidan talabni kuchaytiradi.
Blogerlar soni ko‘payganiga qaramay, bo‘sh joylarlar ko‘p qolmoqda. Masalan, ilm-fan, texnologiya va go‘zallik haqida sifatli bloglar yetishmaydi.
Bundan tashqari, mln kuzatuvchisi bo‘lgan sifatli blogerlar soni kam. Bunday kuzatuvchiga ega bloglar asosan, vaynerlar, mashhur aktrisa yoki qo‘shiqchilarga tegishli. Ko‘pgina shou-biznes vakillari o‘zlarining sahifalarini faol yuritishmaydi: ularning mln kuzatuvchilari bor, lekin kontent va nashrlar kamdan kam joylandi, shuning uchun uni “sotish” mushkul.
Ishonchim komilki — kelajak sun’iy intellekt bilan. Bunday keyslar uchrab turibdi, shu jumladan, O‘zbekistonda ham AI yordamida blogerlar yaratilmoqda. To‘g‘ri, bizning mamlakatimizda ular keng rivojlanmagan. Lekin bu vaqt masalasi.
Hozirgi kunda O‘zbekistonda “Telegram"-kanallarida bo‘sh joylar mavjud. Bu mamlakatdagi eng mashhur xabar almashish vositasi bo‘lgani uchun uning auditoriyasi juda katta. Tarmoqda ko‘pgina kanallar mavjud bo‘lsa-da aynan shaxsiy bloglar yetishmayapti. Reklama beruvchilar tomonidan esa bunga talab bor. “Telegram"da kontent joylash osonroq, chunki u ijtimoiy tarmoq emas aksincha messenjer ekanligi bloger obunachilari bilan jonli muloqot qilayotgandek taassurot beradi. Shu sababli u yerdagi kuzatuvchilar ancha sodiqroq bo‘lishadi.
Bundan tashqari, “YouTube"ga ahamiyat qaratish kerak. Chunki so‘nggi bir necha yil ichida internet tezligi sezilarli darajada oshdi, endi odamlar film va seriallarni yuklab olish o‘rniga turli platformalarda onlayn ko‘rishmoqda. Shu bois, “YouTube"-ko‘rsatuvlari, ayniqsa o‘zbek tilidagi dasturlar ommalashadi — ularga talab bor.
Foto: Ilya Semendeyev / Spot
Blogerlarda reklama narxi
Bizning agentligimizda har bir bloger aniq narx shakllanishiga ega. Avvalo, biz bozorda o‘rtacha narxni — 1 va 1000 ko‘rish qancha turishini o‘rganamiz. Agentlikda narxlar qanday ko‘rsatkichlarga asosan shakllanadi:
- 7 kunlik storis statistikasi;
- 30 kunlik foto va video postlar qamrovi;
- o‘tgan oy uchun umumiy qamrov.
Shunga asoslanib, o‘rtacha narxni hisoblaymiz. Bunga xarajatlar ham qo‘shiladi:
- prodakshn;
- ssenariy muallifi;
- hisobchi ish haqi;
- agar bloger suratga tushishi uchun biron joyga borishi kerak bo‘lsa, safar xarajatlari;
- kerakli rekvizitlar.
Agentligimizda narxlar oralig‘i ancha keng: eng past narx — bir stories uchun 2 mln so‘m, eng yuqori narx esa — video-post uchun taxminan 36 mln so‘mni tashkil etadi.
Mediakitda ko‘rsatilgan narxlar yiliga ikki marta — 1-yanvar va 1-iyulda qayta ko‘rib chiqiladi. Qayta ko‘rib chiqishda belgilangan blogerning statistikasi, qamrovini hisobga olamiz. Agar birortasida avval e’lon qilingandek qamrovi yo‘qligini ko‘rsam, reklama narxi pasayishi mumkin.
Shuningdek, agentlikdagi barcha blogerlar soliq to‘laydi. Qonunchilik masalasida juda ehtiyotkormiz, har bir bloger o‘zini o‘zi band qilgan deb rasmiylashtirilgan. Bizda ularning aylanmasini nazorat qiluvchi buxgalter bor: agar kimningdir daromadi 100 mln so‘mdan oshsa, u aylanmadan 4% soliq to‘lashi shart. Ayni damda 10 nafari har oyda ushbu turdagi soliqni to‘laydi.
Ba’zan reklama beruvchilarning iltimosiga binoan biz agentligimizdan tashqaridagi, shu jumladan chet el blogerlarini jalb qilamiz. Shu kunga qadar men uchratgan eng yuqori narx 3 mln obunachiga ega bo‘lgan qo‘shiqchiga tegishli edi — bitta storis $12 ming. Albatta, bu istisno, lekin bu holat bozorda narx shakllanishiga turlicha yondashuvlar mavjudligini ko‘rsatadi.
Blogerning xohishi, shartnoma shartlariga qarab, reklama postlari odatda 30−60 kunga joylanadi, so‘ng lentadan o‘chirib tashlanadi. Ba’zan shartnomada post qolishi yoki ma’lum muddatdan so‘ng arxiv qilib qo‘yilishi ko‘rsatiladi. Agar buyurtmachi postining butunlay qolishini istasa bu narxning oshishiga ta’sir ko‘rstadi.
Avvallari yirik kompaniyalar kamdan-kam hollarda blogerlarga reklamalarini ishonishgan, OAV, TV, radio va tashqi reklamaga afzallik berishgan. Hamma inflyuens-marketingga ehtiyotkorlik bilan yondashgan. Blogerlar odatda onlayn-do‘konlarni, juda kichik brendlarni reklama qilishgan. Ammo so‘nggi ikki yil ichida ularga bo‘lgan munosabat reklama beruvchilar tomonidan ham, kuzatuvchilar tomonidan ham tubdan o‘zgardi.
Reklama beruvchilar shuni yodda tutishlari kerakki, obunachilar soni har doim ham sifatni anglatmaydi. Ba’zida 7, 8 mln yoki 80 mln obunachiga ega bo‘lgan blogerning hech qanday aktivi bo‘lmasligi mumkin. Demak, u yerdagi auditoriya loyal emas va blogerga ishonmaydi. Shu bois u kerakli darajada qamrovni ham, sotuvni ham bermaydi. Fikrimcha, auditoriyaning faolligi va sodiqligi ancha qadrliroqdir.
Ba’zan buyurtmachilarning maqsadli auditoriyasiga to‘g‘ri kelmasa ham o‘zlari qiziqqan bloger bilan hamkorlik qilishni istashadi.
Foto:Ilya Semendeyev / Spot
Brendlar hamkorlik uchun blogerlarni qanday tanlaydi?
Birinchidan, reklama beruvchi talablariga ko‘ra obunachilar soni hisobga olinadi. Mediakitda taqdim etilgan statistika bo‘yicha talab ham bor, bu:
- storislar bo‘yicha 7 kun uchun statistika;
- oxirgi 30 kun ichidagi foto va video postlarning qamrovi;
- obunachilarning jins, yoshi va geolokatsiyasi bo‘yicha taqsimlanishi;
- o‘tgan oydagi umumiy qamrov.
Biz bu ma’lumotlarni reklama beruvchilarga yuboramiz. Keyin u ko‘rsatkichlar unga mos kelish-kelmasligini ko‘rib chiqadi, shuningdek, hamkorlik uchun budjetni qancha miqdorda ajratish kerakligini o‘zi hisoblab chiqishi mumkin.
Reklama integratsiyalari qanday yaratiladi?
Keling, bu qanday sodir bo‘lishini bosqichma-bosqich ko‘rib chiqamiz:
- Reklama uchun so‘rov keladi.
- Buyurtmachi bilan ish hajmi va narxi kelishib olinadi.
- Buyurtmachi ma’lumotni taqdim etadi va unga asoslanib, bizning kreator ssenariy yozadi. Ba’zan blogerning o‘zi ham g‘oya berishi mumkin.
- Ssenariy buyurtmachi bilan kelishib olinadi.
- Ssenariy blogerga uni amalga oshirish uchun beriladi.
- Tayyor material kelishuvga topshiriladi. Avval o‘z ko‘zdan kechiraman, so‘ng mijozga taqdim etamiz.
- Tuzatishlar ustida ishlab, tasdiqlanadi.
- Materialning chiqish sanasini muhokama qilinadi.
- Nashr rejalashtiriladi.
- Nashr etilgandan so‘ng post haqida darhol hisobot jo‘natiladi.
- Buyurtmachiga qamrov to‘g‘risidagi hisobotni yuborish: agar storis bo‘lsa, bir kundan keyin, agar video-post bo‘lsa, bir yoki ikki hafta ichida.
Brifni olishdan uni amalga oshirish va tasdiqlashgacha o‘rtacha uch kundan yetti kungacha ketadi.
