“Spot” tahririyati Mehnat kodeksining 333-moddasi tufayli yopilish xavfi ostida qolgan “Karbonat” AJ rahbarining maktubini nashr qilmoqda. Unda xodimlarning ish haqini ushlab qolgan kompaniyalar qiyin ahvolga tushib qolishiga sabab bo‘layotgan hisob-kitobning aniq metodikasi keltirilmagan.
Yangi Mehnat kodeksi 2022-yil kuzida qabul qilingan va 2023-yil aprelidan kuchga kirgan.
Xat bilan birga “Spot” yangi Mehnat kodeksini ishlab chiqish bo‘yicha ishchi guruh a’zosi, “TOP Advisor” rivojlanish bo‘yicha direktori Aleksey Niyazmetovning izohi ham keltiradi. Shuningdek, O‘zbekiston ish beruvchilar konfederatsiyasi ijrochi direktori Eka Margishvili ham o‘z fikrini bildirdi.
Tahririyatga xat — bu “Spot” boshqa odamlar muallifligidagi materiallarni chop etadigan rukn hisobalandi. Tahririyat tajriba, maslahat yoki boshqalar uchun foydali bo‘lishi mumkin bo‘lgan har qanday ma’lumotni ulashmoqchi bo‘lganlar uchun platforma vazifasini bajaradi.
Korxona rahbari
“Karbonat” AJ — Jizzax viloyatida joylashgan yirik zavod bo‘lib, biz katta hajmdagi qurilish mahsulotlarini eksport qilish bilan shug‘ullanamiz. 2023-yil dekabr oyida mamlakatimizda energiya resurslari tanqisligi kuzatilganligi sababli gaz ta’minotidan uzildik. Shu sababli ishlab chiqarish to‘xtatilgandi.
Tanaffus paytida biz xodimlarga ish haqini kechiktirib bo‘lsa-da berishda davom etdik. Aprel oyida bizga gaz ulashdi, ammo ish qayta tiklanganidan so‘ng 170 nafar xodim dekabrdan aprelgacha korxona ishlamagan paytlarida ish haqini kechiktirganimiz uchun fuqarolik sudiga “ish haqini kechiktirish bo‘yicha” da’vo arizasi berdi. Ma’lum bo‘lishicha, ish haqini kechiktirganim uchun taxminan 5 mlrd so‘m kompensatsiya to‘lashim kerak ekan.
Yangilangan MK 2023-yil aprel oyida kuchga kirganligini inobatga olgan holda, Kambag‘allikni qisqartirish va bandlik vazirligi ish haqi kechiktirilgan har bir kuni uchun kompensatsiya [foiz] hisoblashni nazarda tutgan usul bo‘yicha hisob-kitob qilgan.
MKning 333-moddasida kompensatsiya miqdorini qanday hisoblash kerakligi aniq ko‘rsatilmagan: yillik stavka asosida yoki har kunlik hisob-kitob asosida ekanligi belgilanmagan.
Mehnat kodeksida “ish beruvchi ularni [ish haqi yoki boshqa to‘lovlarni] to‘lash muddati tugaganidan keyingi kundan boshlab haqiqiy hisob-kitob kunigacha bo‘lgan har bir kechikish kuni uchun Markaziy bankning shu vaqtdagi qayta moliyalashtirish stavkasidan kelib chiqqan holda foizlar (pul kompensatsiyasi) to‘lagan holda to‘lashi shart"ligi ko‘rsatilgan.
Bunda pul kompensatsiyasi miqdori MB qayta moliyalashtirish stavkasining 10%i miqdorida belgilanadi.
Moddadagi ushbu noaniqlikni hisobga olgan holda, men bir yil davomida turli instansiyalarga vaziyatni qayta ko‘rib chiqishni so‘rab murojaat qilyapman, chunki kompensatsiya bo‘yicha qarzning dastlabki summasi Bandlik vazirligi tomonidan noto‘g‘ri hisoblangan. Yuborgan barcha yozma murojaatlarga javoban Bandlik vazirligi aniq hisoblash uslubi mavjud emasligini aytib, ular qat’iy ravishda faqat Mehnat kodeksining 333-moddasida ko‘rsatilgan doirada ish yuritayotganliklarini ta’kidlamoqda.
Korxona rahbari sifatida men kuniga 1,4% miqdorida hisob-kitob qilish uchun ixtiyoriy stavka nimaga asoslanganini tushunmayapman. Axir, bunday stavka oyiga 42% yoki yillik 511%ni anglatadi. Taqqoslash uchun, O‘zbekistonda hech bir tijorat banki, lombard yoki mikromoliya tashkiloti bunday yuqori stavkalardan foydalanmaydi.
Tadbirkorlar o‘rtasida nizo kelib chiqqan taqdirda ham “Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to‘g‘risida"gi Qonunning 25-moddasiga ko‘ra, har bir kechiktirilgan kun uchun majburiyatlarning bajarilmagan qismining 0,5%i miqdorida penya hisoblanadi. Bunda penyaning umumiy summasi yetkazib berilmagan tovarlar, bajarilmagan ishlar yoki ko‘rsatilmagan xizmatlar qiymatining 50%idan ortiq bo‘lishi mumkin emas.
Adliya vazirligi huzuridagi Respublika sud ekspertizasi markazi tomonidan o‘tkazilgan buxgalteriya ekspertizasiga ko‘ra, hisob-kitob boshqa formula bo‘yicha amalga oshirilishi kerakligi ma’lum bo‘ldi. Ushbu formula qayta moliyalashning yillik stavkasini hisobga oladi, bu esa foizlarni asossiz oshirib yuborishdan qochishga imkon beradi.
Yaxshiroq tushunish maqsadida, agar xodim 7 mln so‘m maosh olsa, ikkita formuladan foydalanganda natijalar qanchalik farq qilishini misol orqali ko‘rish mumkin:
Bandlik vazirligi foydalanadigan hisoblash usuli: 7 000 000×14% x 10% x 30 = 2 940 000 so‘m.
To‘g‘ri hisoblash usuli: 7 000 000×14%: 365×10% x 30 = 8 054 so‘m.
Boshi berk ko‘chaga kirib qoldim. Xodimlarning jamoaviy arizasi tufayli mening hisoblarim muzlatildi va fuqarolik sudi qaroridan so‘ng Majburiy ijro byurosi ishga aralashdi. Ular qarzdorlik summasiga zavod mol-mulkini musodara qilib, tannarxidan arzonroqqa auksionga chiqarishmoqda.
Hisob-kitoblardagi xatolik tufayli kompensatsiya miqdori nafaqat avvaldan oshirib yuborilgan, balki har kuni foizlar hisoblanishi tufayli ko‘payishda davom etmoqda. Axir, MKning 333-moddasiga ko‘ra, ish haqi kechiktirilganligi uchun foizlar har kuni hisoblanadi.
Bizning dalillarimiz yangilangan Mehnat kodeksini ishlab chiqishda ishtirok etgan ekspertlar tomonidan qo‘llab-quvvatlandi. Ularning fikri Kambag‘allikni qisqartirish va bandlik vazirligi tomonidan taklif etilgan yondashuv amaldagi me’yoriy hujjatlarga mos emasligini tasdiqlaydi.
Bu vaziyat korxonani juda og‘ir ahvolga solib qo‘ymoqda, chunki qarz summasi haddan tashqari oshirilganligi va hisob-raqamlari muzlatib qo‘yilganligi sababli faoliyatni davom ettirish imkonsiz bo‘lib qolgan. Zavod bir yildan beri ishlamayapti. Xodimlar ikki guruhga bo‘linib qoldi: bir qismi kompensatsiya talab qilib, ishga chiqishdan bosh tortayotgan bo‘lsa, boshqa yarmi mehnat faoliyatini davom ettirishga tayyor, chunki biz yaxshi ish sharoitlarini yaratib bermoqdamiz.
Muammoni hal etish bo‘yicha ko‘p martalab murojaat qilib, harakat qilganimizga qaramasdan, hisob-kitoblarni qayta ko‘rib chiqish jarayoni nihoyatda sekin bormoqda.
Aleksey Niyazmetov,
Yangi Mehnat kodeksini ishlab chiqish bo‘yicha ishchi guruh a’zosi, “TOP Advisor” kompaniyasining rivojlanish bo‘yicha direktori
So‘nggi vaqtlarda Mehnat kodeksi normalarini noto‘g‘ri talqin qilish tufayli muammolar tobora ko‘paymoqda. Bu vaziyat ish haqi bo‘yicha qarzdorligi mavjud korxonalarning bankrotlikka uchrashigacha bo‘lgan jiddiy oqibatlarga olib kelmoqda.
Ushbu normaning dastlabki maqsadi ish beruvchilarni mehnatga o‘z vaqtida haq to‘lashga undash edi. Ammo amalda uning qo‘llanilishi ko‘plab bahsli holatlarni keltirib chiqarmoqda.
Asosiy masalalardan biri shuki, xodimlarning o‘z mehnat majburiyatlarini bajarishga bo‘lgan ishtiyoqi pasaymoqda. Axir, ish haqining deyarli yarmiga teng bo‘lgan mablag‘ kartaga tushib tursa, ishlashdan nima foyda?
Eng xavotirli tomoni shundaki, sud amaliyoti Bandlik vazirligining pozitsiyasiga ko‘ra ish ko‘rishni boshladi. Biroq Kambag‘allikni qisqartirish va bandlik vazirligi qonunni rasmiy sharhlash vakolatiga ega emas — bu huquq faqat respublika Konstitutsiyaviy sudiga xos. Shunga qaramay, sudlar tobora ko‘proq Bandlik vazirligi xatlariga asoslanib qaror qabul qilmoqda, jumladan, katta miqdordagi da’volarni qanoatlantirish bo‘yicha ham.
Sudlar qonunning analogiyasini hisobga olishlari kerak, bu, ayniqsa, bunday hollarda muhimdir. Mehnat kodeksining 333-moddasi normasi Fuqarolik kodeksining 327-moddasi 2-qismiga analogiya asosida paydo bo‘lgan. Ushbu normaga muvofiq, foizlar miqdori kreditorning yashash joyida, agar kreditor yuridik shaxs bo‘lsa, uning joylashgan yerida pul majburiyati (yoki uning tegishli qismi) bajarilgan kunda mavjud bo‘lgan bank foizining hisob stavkasi bilan belgilanadi.
Bundan tashqari, Oliy xo‘jalik sudi Plenumining 2007-yil 15-iyundagi qarorining 8-bandida to‘lanishi lozim bo‘lgan foizlarni hisoblashda, agar taraflarning kelishuvida, taraflar uchun majburiy bo‘lgan qoidalarda yoki ish muomalasi odatlarida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa, bir yil (oy) dagi kunlar soni 360 (30) kunga teng deb qabul qilinishi aniq ko‘rsatilgan. Bunday ishlarni ko‘rishda ham ushbu qoida inobatga olinishi lozim.
Bu muammoning yechimi Mehnat kodeksi moddalarining o‘zgartirilishi bilan bog‘liq. Unga tuzatishlar kiritishni taklif qilganmiz, ammo takliflarimiz hanuzgacha e’tibordan chetda qolmoqda. Holat real xavfga aylangan hozirgi paytda tezroq harakat qilish kerak.
Bu muammoni bartaraf etish uchun moddaga hisob-kitoblar bir yildagi kunlar soniga bo‘linishini hisobga olgan holda amalga oshirilishi kerakligini aniqlashtiruvchi bitta jumlani qo‘shish kifoya.
Masalaning e’tiborsiz qoldirilishi katta muammolarga olib kelishi mumkin. Masalan, yirik korxona qonunning noto‘g‘ri qo‘llanilishi tufayli xavf ostida qolsa, bu nafaqat korxonaga, balki butun iqtisodiyotga zarar yetkazadi. Bu, ayniqsa, oltin va uran qazib olish kabi strategik muhim sohalarda xavfli hisoblanadi. Bunday korxonalarning moliyaviy inqirozi muqarrar ravishda mahsulot tannarxining oshishiga, ularning rentabelligining pasayishiga olib keladi, bu esa mamlakat iqtisodiyotiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Bunday vaziyatda katta janjal bo‘lishi tayin.
Eka Margishvili,
O‘zbekiston ish beruvchilar konfederatsiyasining ijrochi direktori.
2024-yilda konfederatsiyaga ish haqini kechiktirish uchun kompensatsiya hisoblash usulida kompaniyalardan muntazam ravishda kolliziyalar bilan bog‘liq murojaatlar kelib tushdi.
Amaldagi qonunchilikka ko‘ra, kompensatsiya miqdori MB qayta moliyalashtirish stavkasining 10%i miqdorida belgilanadi. Muammo shundaki, bir yildagi kunlar soniga bo‘linishni hisobga kompensatsiyani hisoblash usuli miqdori asosiy ish haqidan sezilarli darajada yuqori raqamlarga olib keladi. Bu esa o‘z navbatida korxonalarning moliyaviy ahvolini yomonlashtirib, majburiy bankrotlik xavfini yuzaga keltiradi. Bankrotlik oqibatlariga kompaniyaning barcha xodimlari ishidan mahrum bo‘lishi ham kiradi.
Bir yoki bir nechta xodimlarning ortiqcha kompensatsiya to‘lash bo‘yicha talablarini qondirish korxonaning moliyaviy barqarorligini to‘liq yo‘qotishiga olib kelishi mumkinligi, bu esa ommaviy ishsizlikni keltirib chiqarishini anglash kerak. Bundan tashqari, kompensatsiyani hisoblashning amaldagi usulidan foydalanish kelajakda ish haqini sun’iy ravishda pasaytirish uchun sharoit tug‘diradi, bu esa mamlakatda ish haqi darajasini oshirish milliy strategiyasiga ziddir. Konfederatsiyaga ushbu muammoga duch kelgan rahbarlardan 50 ga yaqin murojaatlar kelib tushdi.
Xususan, fuqarolardan kelib tushgan murojaatlar tahlili bu kabi ishlarni ko‘rib chiqishda turli sud amaliyoti mavjudligini ko‘rsatdi. Sudyalar ikkala hisob-kitob usulini ham qo‘llamoqda, bu esa huquqiy noaniqlikni keltirib chiqarib, tadbirkorlar o‘rtasida keskinlikni kuchaytirmoqda.
Ushbu muammoning yechimini topish doirasida biz asosiy idoralar, jumladan, Biznes-ombudsman, Markaziy bank, moliya, mehnat munosabatlari va ijtimoiy himoya vazirliklari fikrlarini birlashtirdik. Asosiy maqsad — mehnat munosabatlarida tadbirkorlarning huquqlari kamsitilishini bartaraf etish va kompensatsiyalarni hisoblash bo‘yicha yagona yondashuvni ishlab chiqish uchun Oliy sudga murojaat tayyorlashdan iborat.
Shu bilan birga, konfederatsiya kompaniya rahbarlariga ish haqini to‘lashga mas’uliyat bilan yondashish zarurligini eslatadi. Mehnatga haq to‘lash fondini shakllantirish ish beruvchilar uchun o‘z vaqtida va ustuvor bo‘lishi kerak. Ish haqini to‘lash muddatlariga rioya qilish nafaqat nizolarning yuzaga kelish xavfini minimallashtiradi, balki xodimlarning ishonchini mustahkamlashga va ularning motivatsiyasini oshirishga yordam beradi.
