Umid Gafurov — yumoristik mazmundagi anonim ko‘ngilochar loyiha sifatida boshlangan Troll.uz nomli mashhur o‘zbek bloglaridan birining asoschisi va muallifi hisoblanadi. Bu blog dastlab faqat hazil-mutoyiba tarzidagi kontentni o‘z ichiga olgan.
Blog o‘zining muammolarni o‘tkir va kinoyali yoritishi, monopoliyaga nisbatan salbiy munosabati hamda muallifning ochiq bayonotlari tufayli o‘quvchilarga manzur bo‘ldi. Vaqt o‘tishi bilan u yanada kattaroq narsaga: bir nechta loyihalarni o‘z ichiga olgan yaxlit ekotizimga aylanib bordi.
Bugungi kunda Troll.uz qanoti ostida birvarayiga bir nechta loyiha — mualliflar uchun Tirikchilik nomli merch va xayriya platformasi, Tanish-Bilish reklama agentligi hamda Toshkent markazida yaqinda ochilgan oflayn do‘kon rivojlanib kelmoqda. Ushbu loyihalarning barchasi mahalliy mualliflarni qo‘llab-quvvatlash, o‘zbek tilidagi kontentni rivojlantirish va xayriya qilish madaniyatini shakllantirishga xizmat qilmoqda.
Umid Gafurov “Spot"ga bergan intervyusida tasodifiy qiziqish qanday qilib biznesga aylangani, bu yo‘lda qanday qiyinchiliklarga duch kelganini va tamoyillar asosida yashash oson yoki qiyinligi haqida so‘zlab berdi.
Troll’ning boshlanishi
2012-yil. O‘sha kezlarda “Facebook"da o‘z ona shahrim Buxoro haqida ingliz tilida “Fairy Bukhara” nomli sahifa yuritar, sahifani u yerga sayyohlarni jalb qilish maqsadida tashkil etgandim.
Biroq hammasi juda murakkab ketdi. Har kuni post joylashga harakat qilardim, shu sababli “Buxoroda xayrli va go‘zal tong” yoki “mana sizga tushlikka milliy taomlar surati” kabi oddiy postlargacha joylashimga to‘g‘ri kelardi. Sahifamning rivojlanishi sekin borar, yarim yil ichida atigi 500 ga yaqin obunachi to‘plagandim.
Ijtimoiy tarmoqlardagi sahifalarni qanday yuritish kerakligi haqida qiziqishni boshlaganimda, hazil va kinoya sahifa qamrovini sezilarli darajada oshirishi mumkinligi to‘g‘risida maqolaga duch keldim. Nazariyani amaliyotda sinab ko‘rgim kelib, yangi sahifada tajriba o‘tkazishga qaror qildim.
O‘sha paytda “trollfeys” degan mem — masxaraomuz yovuz yuz tasvirlangan rasm juda ommalashgandi. Aynan uni asos qilib oldim. Hattoki Troll Uz’ning birinchi logotipida xuddi shu yuz tasviridan foydalanilgan bo‘lib, faqat unga do‘ppi va oltin tish qo‘shilgandi.
Sahifaga “troll” deb nom tanladim — bu trolling qilishni anglatadi, “uz” esa sahifaning O‘zbekiston haqida ekanligini ko‘rsatadi.
Foto: 2013-yilda sahifada chop etilgan dastlabki postlardan biri. Rasm: Troll.uz “Facebook” sahifasi
Blog yaratib, uni yuritish qaroriga ilhomim emas, balki qiziqishim sabab bo‘ldi: hazilning qamrov va auditoriyaga qanday ta’sir qilishini ko‘rishni xohlagandim.
2013-yil iyul oyida sahifa yaratdim. Birinchi oyning o‘zidayoq mingta obunachi to‘pladi. Taqqoslash uchun aytadigan bo‘lsam, uning qamrovi juda ko‘p vaqt sarflagan “Fairy Bukhara” sahifasiga nisbatan 10 barobar ko‘proq bo‘ldi. Ma’lum bir paytda men Buxoro haqidagi loyihani to‘xtatib qo‘yib, butun e’tiborimni Troll.uz'ga qaratdim.
Boshida kontentlar blog nomiga mos edi: trolling, sarkazm, kinoya va hazil. O‘sha paytda hali universitetda o‘qirdim. Olib chiqilayotgan mavzular talabalar hayoti bilan bog‘liq bo‘lardi: imtihon sessiyalari, “qorqizlar” ko‘rinishidagi poralar va shunga o‘xshash narsalar. Biroq, mening ulg‘ayishim auditoriyaning o‘sishi bilan kontent mavzulari asta-sekin o‘zgara boshladi. Bu bir zumda sodir bo‘lmagan.
Qaysidir vaqtda o‘qish va ishim sababli sahifani taxminan bir yilga tashlab qo‘ygandim. Grant asosida Italiyaga o‘qishga ketdim. Barcha imtihonlarni topshirganimdan so‘ng, bo‘sh vaqtim paydo bo‘lgach, loyihani qayta yo‘lga qo‘ydim.
Vatanga va ona shaharga bo‘lgan sog‘inch loyihani davom ettirishga undadi. Yarim yil ichida blog 10 baravarga o‘sib, 10 ming obunachiga yetdi. O‘sha davrdagi “Facebook” uchun bu jiddiy ko‘rsatkich hisoblanardi.
O‘shanda oddiy obunachilargina emas, balki haqiqiy muxlislar paydo bo‘la boshladi. Ular xabarlar yozib, sahifani qo‘llab-quvvatlashgan — bu vaqt davomida blogni anonim tarzda boshqarib kelardim. Hatto do‘stlarim ham bu mening loyiham ekanligini bilishmasdi. Biroq mashhurlik ortib borgani sari “sen jasur ekansan, chunki anonimsan, O‘zbekistonda yashamaysan, asl kimligingni ko‘rsat” uslubidagi izohlar paydo bo‘la boshladi.
2016-yilda shaxsiy profilimda “Men Troll.uzman” degan so‘zlar bilan post joylashga qaror qildim.
Foto: Umid Gafurov “Facebook” sahifasi
Ammo blog auditoriyasi bunga turlicha munosabat bildirdi. Ba’zilar meni endi sahifani o‘zimni reklama qilish uchun ishlatayotganlikda ayblashdi. Bu hammaga yoqish mumkin emasligini tushunish uchun yaxshi saboq bo‘ldi. Ayrimlar mening anonim qolishimni istamasa, boshqalar o‘zimni oshkor qilishimni xohlamasdi.
Hatto hozir ham “Telegram"da ko‘pchilik kanalning kimga tegishli ekanligini oxirigacha bilmaydi. To‘g‘ri, uni qandaydir Umid boshqaradi degan tushuncha bor, lekin hammayam mening qiyofamni bilmaydi. Anonimliqning ma’lum illyuziyasi saqlanib qoladi, bu esa ba’zan kulgili vaziyatlarga sabab bo‘ladi.
Qiziqarli voqea sodir bo‘lgandi. “Yandex” jamoasi bilan uchrashuvim bor edi. Turli blogerlar bilan hamkorlik qilish masalasini muhokama qilayotgandik, ular: “Mana, Troll.uz degan blogerning ajoyib “Telegram"-kanali bor, u bilan ishlashni istaymiz”, — deyishdi. Men esa ro‘parada o‘tirib: “Ha, bu mening “Telegram"-kanalim”, — deya javob berdim.
Anonim bo‘lmay qo‘yganimdan keyin, ko‘proq video yozishni, jonli efirlarga chiqishni va auditoriya bilan ko‘proq muloqot qilishni boshladim. Hozir bunga vaqtim kamroq. Ishlar ko‘payib ketdi, xabarlar esa shunchalik ko‘pki, hammasiga javob berishning iloji yo‘q. Avvallari har bir izohni kuzatib, javob berishga harakat qilardim, endi bu jismoniy jihatdan ham imkonsiz bo‘lib qoldi.
Heytni matematik tarzda e’tiborsiz qoldirish
“Heyt” bilan ham xuddi shunday bo‘ldi. Har bir izohni o‘qirdim-u, tushunmasdim. Go‘yo foydali ish qilayotgandekman: biror muammo haqida post joylashtirasan, hatto kinoya va hazil bilan bo‘lsa ham, ammo javoban salbiy munosabat olsam. Bunday paytlarda beixtiyor o‘zingga savol berasan: “Nimani noto‘g‘ri qildim ekan?”
Yo‘lning boshlanishida, kontentga ko‘p kuch va vaqt sarflayotgan paytingda, bunday izohlarni o‘qish chindan ham og‘ir bo‘ladi. O‘ylashimcha, aksariyat odamlar bu holatni boshdan kechirishgan.
Lekin vaqt o‘tishi bilan immunitet shakllanadi. Hozir men bunga boshqacha ko‘z bilan qarayapman. Bu vaqt va matematika masalasi. Misol uchun, sizda 100 ming obunachi bor va ularning bir foizi sizni yoqtirmaydi. Bu salbiy izoh qoldirishi mumkin bo‘lgan ming kishi degani. Har bir izoh va javob uchun bir daqiqa sarflasangiz ham, bu kuniga ming daqiqa vaqtingizni oladi. Shunchaki, buncha vaqt ajratishning o‘zi jismoniy jihatdan imkonsiz.
Albatta, agar salbiy izohlar ijobiy izohlarga nisbati kam bo‘lsa, tashvishlanishga hech qanday asos yo‘q. Biroq, salbiy fikrlar ijobiy fikrlardan ko‘payib ketsa, bu o‘ylab ko‘rish uchun jiddiy sabab bo‘ladi.
Agar bu maqolani sahifa yuritishni endi boshlayotgan blogerlar o‘qiyotgan bo‘lsa va ular hozir “heyt"dan qattiq aziyat chekayotgan bo‘lishsa, shuni bilib qo‘ying — bunga ko‘nikib ketasiz. Shunchaki, hammaga yoqish mumkin emasligini yodda tutish lozim.
Savobli ishlar qilsangiz ham, masalan, pul tarqatsangiz, yoqtirmaydiganlar topiladi. Shuning uchun bu normal holat. Vaqt o‘tishi bilan “heyt” kamayib qolmaydi, lekin siz donolashib, unga nisbatan xotirjamroq munosabatda bo‘lishni o‘rganasiz.
Birinchi renessans blogeri
O‘zbekistondagi blogerlikni bir necha bosqichga ajratish mumkin. Troll.uz haqida gapiradigan bo‘lsak, men 2013-yilda mamlakatda hali blogerlar kam bo‘lgan vaqtda faoliyatimni boshlaganman. Biroq 2016-yildan keyin fuqarolik blogerlari deb atash mumkin bo‘lgan yangi toifadagi blogerlar paydo bo‘la boshladi. Ular hayot tarzi yoki vine-roliklar bilan shug‘ullanmas, balki turli ijtimoiy muammolarni yoritishardi.
Ushbu fuqarolik bloglari O‘zbekistonda yuz berayotgan voqealarning haqiqiy manzarasini ko‘rsatish va vaziyatni oydinlashtirishda katta yordam berdi, chunki o‘sha paytda ko‘plab ommaviy axborot vositalari hali ham qo‘rquv ichida bo‘lgan. Ehtimol, shu sababli 2016-yildan boshlab muammolari bor odamlar menga murojaat qila boshlashgandir. Ular masalalarga OAV javob bermayotganini ko‘rishgan men esa o‘z auditoriyamga ega bo‘lib, ular meni kuzatib borishardi.
Ana shunda hamma narsa o‘zgardi. Muammolarni sahifaga joylashni boshlashim bilanoq auditoriya oldidagi mas’uliyatimni his qila boshladim. Albatta, bularning barchasi hazil, kinoya bilan, lekin muammolar haqida edi: korrupsiya, tirbandliklar, daraxtlarning kesilishi.
Aynan o‘sha paytda mening blogim o‘zgarib ketdi. Bu muammolarning barchasi dastlab faqatgina ko‘ngilochar bo‘lgan Troll.uz saytini boshqacha yo‘nalishga burdi. Men esa o‘zim istamagan holda qandaydir haqiqat jarchisiga aylanib qoldim.
Taxminan 2016-yildan 2019-yilgacha jurnalistlar yozishga jur’at etmagan muammolarni yorituvchi ko‘plab blogerlar paydo bo‘la boshladi. Jurnalistlarning litsenziyalari, bosh muharrirlari bo‘lib, ularning yo‘qotadigan narsalari bor. Blogerlarga esa bu jihatdan osonroq edi.
Katta avloddan blogerlar haqida so‘rasangiz, ular ko‘proq ijtimoiy muammolarni yoritadigan shaxslar haqida o‘ylashadi. Aytish mumkinki, bu blogerlikning birinchi bosqichi bo‘lib, uni “uyg‘onish davri blogerlari” deb atash mumkin.
Fuqarolik blogerlari O‘zbekistonda sodir bo‘layotgan barcha jarayonlarga katta ta’sir ko‘rsatdi. OAV ulardan namuna ola boshladi. Masalan, qachonki bloger biror muammoni yoritsa, jurnalistlarga darhol: “Mana qara, blogerlar muammolarni yoritishyapti, sen yaxshi ob-havo haqida yozyapsan” kabi savollar yog‘dirildi.
Bu qisman OAVning o‘z vazifasini to‘liq bajarishga undagan. Fuqarolik blogerlari o‘zgarishlarga turtki bergan harakatlantiruvchi kuchga bo‘lishdi.
Ikkinchi bosqich pandemiya davrida yuz berdi. Odamlar televizorda ko‘rishga hech narsa bo‘lmagani sababli uyda ijtimoiy tarmoqlarda vaqt o‘tkazishgan. Bu davrda ko‘ngilochar kontent keng tarqaldi: vaynlar, kulgili videolar va sketchlarko‘paydi. Bu to‘satdan shuhrat qozongan blogerlarning yangi toifasi edi. Bunday holatlarda asosiy sabab ko‘proq pul topish, shon-shuhrat va mashhurlikka erishish bo‘ladi. Menimcha, ko‘ngilochar blogerlar jamiyat hayotida muhim rol o‘ynamaydi. Ular shunchaki mavjud, xolos.
Lekin ularning ko‘pchiligi bu yo‘l hech qayerga olib bormasligini anglab, kontentlarini o‘zgartira boshladilar. Kimdir bunda muvaffaqiyatga erishyapti, kimdir esa yo‘q, kimdir faqat kulgili natijaga erishyapti. Lekin, shunday bo‘lsa-da, ular harakat qilishyapti va bu yomon emas.
Menimcha, agar siz blog yuritayotgan bo‘lsangiz, mas’uliyatli bo‘lishingiz va auditoriyangizga qandaydir o‘rnak bo‘lishingiz kerak. Ko‘plab blogerlar buni anglay boshlagani quvonarli.
Birinchi $100lik reklama
Blogni anonim tarzda yuritganimda, reklama so‘rovlari bo‘lardi, ammo ularning sifati yaxshi emasdi. Bu hashamatli soatlarning nusxalari yoki shampunlarni sotadigan sahifalardan kelgan takliflar edi. Ular auditoriyam borligini ko‘rib, bundan foydalanmoqchi bo‘lishardi: ajablanarli hech narsa yo‘q, oddiy biznes, xolos.
Har bir post uchun 100−150 ming so‘m taklif qilishardi: rozi bo‘lib, hech bo‘lmaganda internetga to‘lash vasvasasi tug‘ilardi. Chunki blogga juda ko‘p kuch-g‘ayrat sarflangan. Ammo o‘zimni tutib turardim. Tushunardim-ki, agar hozir reklama qilsam, blogning obro‘sini yo‘qotaman. Shu sababli rad etardim.
Pul topishni boshlash vaqti keldi deb o‘ylaganimda, ijodim juda azob chekardi. Troll.uz'ni boshqarayotganimni e’lon qilganimda, ko‘proq daromad olish yoki reklama narxini ko‘tarish maqsadim bo‘lmagan: biroq bu foydali bo‘ldi. “Facebook"-hamjamiyati tomonidan qiziqish uyg‘ondi, odamlar meni uchrashuvlar va tadbirlarga taklif eta boshladilar. Aslida, birinchi sifatli reklama aynan muloqot tufayli paydo bo‘lgandi.
Birinchi reklama beruvchi Nodira Vohidovaning “Fiori” gul do‘koni bo‘lgan. Ko‘rishdik, g‘oyani muhokama qildik va men uchrashuv uchun o‘zim guldasta tayyorlayotgan videoni suratga oldim.
Bu $100lik reklama bo‘lib, o‘sha paytda men uchun bu anchagina katta summa edi. “Voy, bu ishda yaxshigina daromad topsa bo‘larkan”, — deb o‘ylaganimni eslayman.
Foto: “Facebook"dagi Troll.uz sahifasi
Bundan keyin so‘rovlar soni ancha ko‘paydi. Asta-sekin reklama narxini so‘rovlar miqdoriga qarab oshirib bordim. Misol uchun, bir million so‘mga reklama joylashtirsam, haftasiga 50 ga yaqin so‘rov kela boshladi. Narxni yanada ko‘tarish mumkinligini angladim.
Reklama narxi men uchun doimo saralash vositasi bo‘lib xizmat qilgan. Ko‘p reklama joylashni xohlamasdim, lekin undan butunlay voz kechish ham mumkin emas — bu tirikchiligimning bir qismi hisoblanadi.
Hozirgi kunda ijtimoiy tarmoqlardagi reklamalarimni ancha qimmatga joylayman. Misol uchun, Telegramdagi oddiy post taxminan 10 mln so‘mni tashkil etadi. Shu sababli reklama sonini imkon qadar kamaytirib, ijod uchun ko‘proq maydon qoldiraman, bu orqali tijorat bilan kontent o‘rtasidagi muvozanatni saqlab qolaman.
Lekin men hech qachon faqat reklamadan daromad olgan davrni boshdan kechirmaganman. Doimo biror joyda ishlaganman, reklama esa qo‘shimcha daromad manbai bo‘lgan. 2016-yildan 2018-yilgacha SMM-mutaxassisi bo‘lib ishlab, oyiga taxminan $300 maosh olardim. Ma’lum bir paytda reklama maoshimdan ko‘proq daromad keltira boshladi, ammo shunda ham men yollanma ishchi sifatida ishlashda davom etardim.
Keskin kontent va reklama beruvchilar
Hech qachon reklama beruvchilarni o‘zim izlamaganman, ularga qaram bo‘lmaganman. Bu men uchun oltin qoida — agar reklama beruvchilarga qaram bo‘lsangiz, ijodiy faoliyatingiz juda cheklangan bo‘ladi. Shunda siz xohlagan narsangizni erkin joylashtira olmaysiz va brendlarga moslashishni boshlaysiz, chunki biror kontent ularga yoqmasligi mumkinligidan xavotirlanasiz.
Ko‘plab reklama takliflarini, hattoki yirik mijozlarni ham qo‘ldan boy berayotganimni bilaman. Ammo yo‘qotilgan daromad haqida tashvishlanmayman. Agar bu meni jiddiy xavotirga solganida blogni allaqachon yopgan bo‘lardim, chunki ko‘pchilikka mening post formatim hamda uslubim yoqmaydi. Shunday bo‘lsa-da, reklama takliflari yetarli darajada bor va men o‘z yondashuvimdan afsuslanmayman.
Ba’zan shunday holatlar bo‘ladiki, kompaniya menejeri blogimni yoqtirib qolib, men bilan bog‘lanadi. Biz hamma narsani muhokama qilib, kelishib olamiz, lekin oxirgi daqiqada direktor reklamaning Troll.uz'da chiqishini bilib qoladi: “Bizga muammolar kerak emas”, — deb rad etadi.
“YouTube"-kanalimda mahsulot joylashtirishni istagan bir kompaniya hodisasi esimda qolgan. Videoda o‘sha paytdagi hokimga tegishli kompaniyalarni sanab o‘tgandim. Ichida hech qanday salbiy ma’lumot yo‘q edi: faqat faktlar keltirilgandi. Shunday bo‘lsa-da, reklama beruvchi o‘z kompaniyasiga salbiy ta’sir qilishidan xavotirlanib, videoni olib tashlashimni so‘radi.
Foto: Ilya Semendeyev / Spot
Kontentni o‘chirishdan bosh tortdim, ammo integratsiya uchun to‘langan pulni qaytarib berdim. Bunday vaziyat faqat bir marta yuz bergan. Boshqa holatlarni eslay olmayman.
Kompaniyalar va davlat tuzilmalaridan keladigan tahdidlar
Loyihamning nomi hamda faoliyatim sababli mashhur yoki unchalik taniqli bo‘lmagan brendlar, yirik kompaniyalarni ham “troll” qilishimga to‘g‘ri kelardi. Hozir “Artel” kompaniyalar guruhi, “Akfa” va boshqa shu kabi gigantlar yodimga tushmoqda. Aniq bilmasam-da, ularning egasi Jahongir Ortiqxo‘jayev kompaniyalariga nisbatan qandaydir nosog‘lom qiziqishim borligi va buyurtma postlar joylashtirayotganimni o‘ylagan, deb taxmin qilaman.
Shuni ta’kidlab o‘tmoqchimanki, loyihaning butun tarixi davomida, hatto brendlar “vaziyatni yanada keskinlashtirish” va salbiy yo‘nalishda biror narsa e’lon qilishimni so‘rashgan paytlarida doimo takliflarini rad etganman.
Tijoriy reklama bilan ishlayman, ammo qora PR-kampaniyalarida qatnashish uslubimga to‘g‘ri kelmaydi. Soxta odamlar orqali menga murojaat qilishga urunishgan, ishora berib, vaziyatni o‘rganishimga undashgan, lekin darhol tushuntirganman: agar menga biror narsa yoqmasa, pul evaziga birovni qoralashdan ko‘ra o‘z fikrimni ochiq aytishni afzal ko‘raman. Bu qora marketing usuli, bunday ishga tayyor emasman.
Jahongir Ortiqxo‘jayev tomonidan shaxsan menga qarshi qandaydir tahdidlar bo‘lgan deb ayta olmayman. Bu ko‘proq umumiy tarzda jurnalistlar va blogerlarga qaratilgan oshkora bayonotlar edi — ularning sotqinligi va “6 soniya” haqidagi.
Shu bilan hammasi tugagan: hech qanday mojarolar, tahdidlar yoki tushuntirish talab qiladigan uchrashuvlar bo‘lmagan. O‘ylashimcha, ko‘pchilik vaziyatni tushungan: postlarim tufayli hamma ham meni yoqtirmasligi tabiiy holat.
Davlat tuzilmalariga kelsak, anchagina qiyinchiliklar bo‘lgan. Noaniq ma’lumot e’lon qilganimda, turli idoralar va vazirliklardan qo‘ng‘iroq bo‘lardi: qayerda xato qilganim, chop etilgan xabar qanday oqibatlarga olib kelishi mumkinligini tushuntirishardi. Bular Adliya vazirligi, daraxtlar haqida gap ketganda esa Ekologiya vazirligi va boshqa tuzilmalar vakillari bo‘lardi. Ammo hech qanday jiddiy tahdid, hodisalar yuz bermagan.
Ko‘pchilik niqob taqqan odamlar meni ham olib ketganmi, deb so‘rashadi. Bunday hol bo‘lmagan. Lekin qo‘ng‘iroqlarni tahdid sifatida qabul qilsak, ha — qo‘ng‘iroqlar bo‘lgan.
Boshida shunday paytlar bo‘lganki, hatto iltimos bo‘yicha postlarni o‘chirib tashlaganman. Odamlar qo‘ng‘iroq qilib, o‘zlarini qandaydir idoralarning xodimlari deb tanishtirishgan, nashrni o‘chirishni so‘rashgan, men esa xavf-xatardan qochish uchun rozi bo‘lganman. Hozir oxirgi marta qachon bunday qo‘ng‘iroq bo‘lganini eslay olmayman.
Lekin avvalgi his-tuyg‘ularimni yaxshi eslayman: har bir maqola chop etilgandan so‘ng qo‘ng‘iroqni kutardim. Bu, ehtimol, muallif uchun eng og‘ir holat — senga qo‘ng‘iroq qilishadimi yo‘qmi, bundan keyin nima bo‘lishini bilmasdan kutish.
Hozirgi kunda bunday holatlar yo‘q, vaziyat yengillashgan. Albatta, bizda so‘z erkinligi yuz foiz deb ayta olmayman: bu na bizda, na dunyoning boshqa joyida ishonmaydigan orzularimdan biri. Ammo 10 yil avvalgi ahvol bilan solishtirganda, rivojlanish bor, lekin ba’zida to‘xtab qolish ham kuzatilmoqda.
Prinsiplarga asoslangan qimmat hayot
Qadriyatlarimga zid bo‘lgan reklamalarni qabul qilmayman. Misol uchun, bir necha yil oldin o‘zim kvartira sotib olgan quruvchi kompaniyasini reklama qilgan edim. Mantiqan to‘g‘ri ko‘rinardi, ularning xizmatlaridan foydalanib, reklamasini qilyapman. Biroq, vaqt o‘tib, quruvchi o‘z majburiyatlarini o‘z vaqtida bajarmayotgani hamda qurilish sifati kutilgan darajada emasligi ayon bo‘ldi.
Reklamamdan so‘ng bir necha kishi qo‘shnim bo‘lish umidida ulardan kvartira sotib olishgan. Keyinchalik menga xat yoza boshlashdi: “sizning reklamangizdan so‘ng sotib olgan edik, endi esa ikkinchi yildirki uy ijaraga olishga majbur bo‘lyapmiz”. Bunday gaplarni eshitish menga juda og‘ir botdi.
O‘shandan beri quruvchilarni reklama qilmayman, deb o‘zimga so‘z berganman. Vaholanki, ular hozirgacha deyarli har kuni yozib, hamkorlik taklif qilishadi.
Ba’zan barcha nozik jihatlarni oldindan payqamaysan. “Costa Coffee” juda yoqadi, bir kuni ularning O‘zbekistondagi qahvaxonasini reklama qilish to‘g‘risida takif keldi. Faqat e’lon qilingandan keyingina franshiza Jahongir Ortiqxo‘jayevga tegishli ekanligini bilib qoldim. Hech qanday jiddiy muammo yo‘q, postni o‘chirmadim, chunki brend yaxshi, menga ma’qul. Lekin g‘alati his-tuyg‘u paydo bo‘ldi.
Tamoyillarim ba’zida kundalik hayotimga halal beradi. Oilamiz bilan qayerga borishni tanlaymiz-u, miyamga shunday fikr keladi: “mana, hozir u yerga boramiz, lekin ular haqida yomon narsalar yozgan edim-ku, nima deb o‘ylasharkin?”
O‘ylab ko‘rsak, bu tamoyillar juda g‘alati. Agar ularga qat’iy rioya qilinadigan bo‘lsa, O‘zbekistonda ishlab chiqarilgan barcha narsalarni sotib olishdan voz kechishga to‘g‘ri keladi, chunki ular qandaydir tarzda men bilan kelishmovchiliklar bo‘lishi mumkin bo‘lgan odamlar bilan bog‘liq.
Bu jihatdan qiyin bo‘ladi: prinsiplar asosida yashash juda qimmatga tushadi. Ammo so‘nggi bir necha yil davomida o‘zimga mos kelmaydigan reklamani hech qanday pul evaziga qabul qilmaganligimni ishonch bilan ayta olaman. Bu quruq gap emas. Albatta, hamma narsa narxga borib taqaladi, agar menga million dollar taklif qilishsa, balki nimalardir o‘zgarishi mumkin. Lekin bunday holatni tasavvur qilishim qiyin.
10 ta so‘rovning 8 tasini rad etaman. Bu mening shaxsiy filtrim, tamoyillarim — ba’zida g‘alati, ba’zida kulgili.
Masalan, ba’zi quruvchi kompaniyalar menga yoqadi: o‘z majburiyatlarini bajarishadi, ularning uylarini o‘zim ko‘rib chiqyapman. Lekin quruvchilar bilan ishlamasligimni aytganman, demak, ishlamayman. Mening shunday g‘alati odatlarim bor.
Bu qiyin, ammo men “pulning barakasi bor”, degan fikrga qo‘shilaman. Barcha pulni ishlab topib bo‘lmaydi, uni qanday qo‘lga kiritganing juda muhim ahamiyatga ega.
“Tanish-bilish”
Reklama so‘rovlari juda ko‘payib ketgani, ko‘pchilikka rad javobini berishga to‘g‘ri kelgani sababli: “agar bu reklamalarni boshqa blogerlarga yo‘naltirish imkoni bo‘lsa, nega doim rad etishimiz kerak?” degan fikr paydo bo‘ldi. Shu tarzda 2018-yilda biz reklama agentligi ochdik. Bu agentlik o‘zim ko‘p reklama qilishni istamaganimdan kelib chiqdi. Biroq shu bilan birga, reklama beruvchilar va blogerlar o‘rtasida o‘ziga xos vositachi bo‘lish g‘oyasi menga juda qiziqarli tuyuldi.
Ko‘plab blogerlar bilan yaxshi munosabatlarimiz bor edi — bu haqiqiy “tanish-bilish” edi. Ushbu aloqalar tufayli biz foydali narxlar bo‘yicha kelishuvlarga erishishga muvaffaq bo‘ldik. Blogerlar chegirmalar berdi, brendlar esa ishondi, chunki biz to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishonchli odamlar bilan ishlardik. Shunday qilib, asta-sekin agentligimiz shakllanib bordi.
Foto: Ilya Semendeyev / Spot
Investitsiyalarning aniq raqamlari esimda yo‘q, lekin dastlab ofisni ijaraga olganmiz. Bu davlat obyekti bo‘lgani uchun ijara narxi arzon bo‘ldi: taxminan 3 mln so‘m, bu o‘sha paytda taxminan $300 degani. Kichik ta’mirlash ishlarini olib bordik: stol va jihozlar sotib olindi. Bular bizga taxminan $1000 ga tushgan.
Ikkinchi oydan boshlaboq xarajatlarimiz qoplana boshladi. Bozorda o‘z o‘rnimizni tez topdik. Shundan buyon agentligimiz faqat rivojlanmoqda.
Noyabr-dekabr oylarida kompaniyalar yillik byudjetlarining qolgan qismini sarflashga shoshilayotgan paytda bizning aylanmamiz oyiga 1 mlrd so‘mga yetishi mumkin. Afsuski, bu faqatgina aylanma xolos.
Aksincha, yanvar va fevral oylari faollik keskin pasayadigan “o‘lik mavsum” hisoblanadi.
Gigantlar bozorni o‘zgartirib yubormoqda
Agentligimiz tashkil topganidan buyon inflyuens-marketing bozoridagi vaziyat sezilarli darajada o‘zgardi. Ilgari bu sohada faoliyat yurituvchilar kam bo‘lardi, endi blogerlar bilan ishlashning muhimligini anglaydigan hamda yangi tendensiyalarni belgilaydigan yirik kompaniyalar bozorga kirib kelmoqda.
“Yandex”, “Uzum” va “Aviasales” kabi brendlar inflyuens-marketingdan faol foydalanmoqda, mahalliy ishtirokchilar ularning yondashuvlarini o‘zlashtirgan holda, ularga ergashishga intilmoqda.
Kompaniyalar inflyuenserlar bilan ishlash yaxshi natija berishini yaxshi tushunishmoqda. Ular an’anaviy yo‘nalishlarga, jumladan, ancha qimmatroq bo‘lgan televideniyega ajratilgan mablag‘larni qisqartirib, byudjetni qayta taqsimlay boshladilar: ushbu mablag‘larni blogerlar orqali targ‘ibot qilishga yo‘naltirdilar.
Ba’zi kompaniyalar marketing byudjetining 90%igacha bo‘lgan qismini inflyuens-marketingga sarflamoqda. Biroq bu chegaraning oxiri emas — blogerlar bilan hamkorlik qilishga bo‘lgan talab bundan keyin ham o‘sishda davom etadi.
Inflyuens-industriyasining aniq hajmini raqamlarda baholash mushkul, chunki ko‘plab ishtirokchilar norasmiy faoliyat yuritadi, bundan tashqari narxlar sezilarli darajada farqlanadi. Biroq, mening taxminlarimga ko‘ra, bozor aylanmasi allaqachon $10−20 mlndan oshib ketgan.
Yirik blogerlarning reklama uchun o‘rtacha narxi bir “stories” uchun $1000 gacha yetishi mumkin. Ba’zilari bir “reels” uchun $10 minggacha so‘rashadi. Narxlar talabga mos ravishda oshib bormoqda va bu tabiiy jarayon.
Avvallari bozor deyarli butunlay “qora” bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi kunda u asta-sekin “kulrang"ga aylanib bormoqda: oqlanish jarayoni ketmoqda. Biz bu jarayonga ko‘maklashishga harakat qilamiz, chunki yirik brendlar to‘lovlarning shaffofligi va bitimlarning rasmiy rasmiylashtirilishiga qat’iy talablar qo‘yishmoqda.
Ular uchun blogerlarning shartnomasi bo‘lishi, barcha hisob-kitoblar rasmiy tarzda o‘tkazilishi muhim: bu esa blogerlarni o‘zini o‘zi band qilgan shaxs maqomini rasmiylashtirishga yoki yakka tartibdagi tadbirkorlikni ro‘yxatdan o‘tkazishga majbur qiladi. Bu faqat boshlang‘ich bosqich, lekin vaqt o‘tishi bilan jarayon odatiy holga aylanishiga ishonchim komil. Mamlakatdagi soliq siyosati va yirik mijozlarning talablarini hisobga olgan holda, inflyuens-sanoatini qonuniylashtirish muqarrar bo‘ladi.
O‘zbekistondagi tirik o‘lik
“YouTube"da ham blog rivojlantirishga harakat qildim. Bir nechta ruknlarni olib bordik, sayohatlar haqidagi videolar, texnika sharhlar, shunchaki mamlakatimizda meni qiziqtirgan voqealarni muhokama qildik.
Hozir buni to‘xtatib turibman, chunki “YouTube” juda katta kuch talab qiladigan platforma. Bitta kontent birligi yaratish uchun suratga olishdan tortib montajgacha bir necha kun ketadi. “Instagram” uchun reels’lar esa ko‘pincha ko‘proq ko‘rishlar to‘playdigan, tayyorlash ancha oson va tezroq bo‘lgan jarayon.
Qaytish istagi bor, ammo vaqt yo‘q. Ayniqsa, sayohat bloglarini suratga olish murakkab. Men tushunib yetdimki, yo sayohat qilasan, yo suratga olasan. Har safar o‘zim bilan kameralar, mikrofonlar olib ketaman, natijada ular sumkada qolib ketadi. Dam olishni to‘liq suratga olish bilan birlashtirish deyarli imkonsiz, ayniqsa oila va bola bilan sayohat qilayotgan bo‘lsangiz. Ba’zida sayohat blogerlari bularning barchasiga qanday ulgurayotganiga hayron qolaman.
Garchi qiziqarli sayohatlarda kontent yaratish uchun ko‘p imkoniyatlarim bo‘lsa-da, hozircha bu bilan kerakli darajada shug‘ullana olmayapman. Eng ko‘pi — qisqa reels’lar. “YouTube” juda ko‘p kuch talab qiladi, undan olinadigan natija esa kam.
“YouTube” integratsiyasiga bo‘lgan talab juda past, buni hatto bizning reklama agentligimiz misolida ham ko‘rish mumkin.
“Instagram” va “YouTube” o‘rtasidagi so‘rovlar taxminan 3 dan 1 yoki hatto 4 dan 1ni tashkil etadi. Birinchi o‘rinda “Instagram”, undan keyin “Telegram”, so‘ngra “TikTok”, va nihoyat “YouTube” turadi.
Reklama beruvchilar “Telegram” va “Instagram” bilan ishlashni ma’qul ko‘rishadi, “YouTube"ga esa deyarli murojaat qilishmaydi. Ular suratga olish va montaj uchun sarflangan vaqtga ortiqcha haq to‘lashga tayyor emas. Bu faqat menga taalluqli bo‘lmaydi: ko‘plab yutuberlar “Instagram"da ancha faollashib qolishdi, chunki aynan u yerda reklama buyurtmalarini olish osonroq.
Muammo yana shundaki, O‘zbekistonda “YouTube"da monetizatsiya yo‘q. Ilgari videolar ko‘rilgani uchun ozmi-ko‘pmi pul olinardi, hozir esa bu imkonsiz. Agar seni faqat chet eldan tomosha qilishsa, balki oz miqdorda daromad kelishi mumkin, lekin u shunchalik arzimaski, hech qanday xarajatlarni qoplamaydi.
Hatto hukumat vakillaridan nima uchun bizda “YouTube” monetizatsiyasi yo‘qligini so‘rab ko‘rdim. Ular buni aniqlashga harakat qilayotganlarini aytishdi, lekin hali-hanuz oydinlik kiritisholmagan. Oqibatda, ko‘plab blogerlar mintaqa sozlamalarida Qozog‘istonni ko‘rsatishadi, chunki O‘zbekiston u yerda umuman mavjud emas.
Shunday qilib, hozircha “YouTube” biz uchun tirik murdaga o‘xshaydi. Ulkan salohiyatga ega ajoyib platforma. Ammo monetizatsiyasiz va reklama beruvchilarning qiziqishisiz u bilan ishlash mushkul. Ehtimol, kelajakda sayohat kontentiga qaytarman, lekin u holda to‘laqonli dam olishdan voz kechishimga to‘g‘ri keladi.
Merchni ishga tushirishga urinishlar
O‘z merchimizni yaratishga birinchi urinish 2016-yilda bo‘lgan. Hamkorimiz bor edi, jarayon yomon kechmas, biroq o‘sha paytda O‘zbekistonda logistika tizimi yo‘lga qo‘yilmagan, onlayn to‘lovlar esa endigina rivojlana boshlagandi. Bularning barchasi ishni ancha murakkablashtirgani sabab loyihani kechiktirishga majbur bo‘ldik.
2022-yilda yana bir bor urinib ko‘rishga qaror qildim. Mahalliy ishlab chiqaruvchidan 10 mln so‘mlik 300 ga yaqin qora va kulrang futbolka tiktirib oldim. Yetkazib berish xizmatini e’lon qilib bo‘lganimdan so‘ng sotuv boshlanishidan bir kuni oldin menga futbolkalarni olib kelishdi. Ular juda sifatsiz bo‘lib chiqdi: yuvgandan so‘ng, futbolkalar tanib bo‘lmas darajada o‘zgarib ketdi. Aytgancha, ular hali ham omborimizda turibdi, ba’zida ulardan latta sifatida foydalanamiz.
Natijada, so‘nggi daqiqalarda men boshqa yechim izlashga majbur bo‘ldim, aks holda bu obro‘yimizga jiddiy putur yetkazishi mumkin edi. Shunday qilib, sotuvni boshlashdan oldin men katta zararga uchradim.
Tirikchilik falsafasi va ta’lim tizimidagi muammolar
Aksariyat blogerlar, shu jumladan men ham asosan reklama orqali daromad topamiz. Mualliflar uchun muqobil monetizatsiya usullarini topishni xohlardim. G‘arb blogerlarida “merch” konsepsiyasi juda yaxshi ishlaydi — ular o‘z mahsulotlari orqali pul topishadi va men ham shunga ergashishga qaror qildim.
Tirikchilik nomi bejiz tanlanmagan. Ko‘pincha reklama postlarimga shunday imzo qo‘yaman, nom shundan kelib chiqqan. Uni rus tiliga so‘zma-so‘z tarjima qilish qiyin, biz jamoada uni “aylanib-o‘rgilib, ishlab tirikchilik qilyapmiz” deb izohlashimiz mumkin.
Siz merch sotib olganingizda, bizning “tirikchiligimiz"ni qo‘llab-quvvatlaysiz, mualliflarga ularning faoliyatida yordam berasiz.
Biz o‘z merchimizdan boshladik, uni sinovdan o‘tkazdik va asta-sekin hamkorlikni davom ettirayotgan 10 ga yaqin boshqa mualliflarni jalb etdik.
Oflayn do‘konga kelsak, biz uni xaridorlarimizning iltimosiga ko‘ra ochdik: ko‘pchilik kelib, mahsulotni ushlash, kiyib ko‘rishni xohlardi. Shunchaki do‘kon emas, balki uchrashuvlar va tajriba almashish uchun makon yaratmoqchi edik. Shu sababli qahvaxona bilan do‘konimizni birlashtirdik.
Xaridlarning asosiy qismi baribir onlayn amalga oshiriladi, chunki mahsulotlarni butun mamlakat bo‘ylab yetkazib beramiz. Ammo do‘kon ochishni anchadan beri orzu qilardik. Mana, nihoyat, o‘z maqsadlarimizni ro‘yobga chiqardik.
Foto: Ilya Semendeyev / Spot
Shuningdek, mahsulotlar qatorini faol ravishda kengaytiryapmiz. Avvaliga faqat futbolkalardan boshlagan bo‘lsak, hozir sakkizdan ortiq turdagi mahsulotga egamiz: futbolkalar, xudilar, svitshotlar, ko‘ylaklar, shimlar, sumkalar, stikerlar va beysbolkalar. Hozircha faqat poyabzal ishlab chiqarmayapmiz.
Maqsadimiz — odamlar bizning brendimizdan to‘liq kiyim-kechak to‘plamini yig‘a olishlarini ta’minlash.
Oflayn savdo, chakana savdo biz uchun yangi yo‘nalish: endi boshlayapmiz va jarayonda o‘zimiz ham nimalarnidir o‘rganyapmiz. Muammo shundaki, hozircha barcha harakat — xodimlarni tanlashdan tortib mahsulot yorliqlarigacha to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmagan. Lekin bularning barchasi tez orada hal bo‘ladi. Qolaversa, bu biz uchun qiziqarli jarayon.
O‘zbekiston bozorining asosiy muammosi — reklama, to‘qimachilik, chakana savdo sohalarida kadrlar masalasi. Malakali xodimlarni topish jiddiy muammo bo‘lib, vaqt o‘tishi bilan vaziyat yanada murakkablashmoqda.
Kompaniyalar soni ortib bormoqda, talab oshmoqda, xodimlar uchun raqobat kuchaymoqda. Korxonalar ko‘pincha bir-biridan xodimlarni “ovlash"ga majbur, chunki mos keladigan mutaxassisni topish juda qiyin.
O‘zbek tilida shunchaki savodli yozadigan odamni topish deyarli imkonsiz. Bu maktab dasturi bo‘lsa-da, bunday ko‘nikmalarga ega odamlar juda kam. Agar topilganda ham ko‘pincha ularning narxi asossiz ravishda yuqori bo‘ladi.
Ta’lim tizimi talabga javob bermayapti. Bozorga kirib kelayotgan diplomli mutaxassislar oddiy narsalarni ham to‘g‘ri yoza olmaydi. Biroz bo‘rttirib aytayotgan bo‘lsam-da, afsuski, bu haqiqatga yaqin. Magistraturada o‘qib yurganimda shunday odamlarni ko‘rganman. Ular grant asosida o‘qishsa-da, fakultet nomini to‘g‘ri yoza olishmasdi. Bu meni shunchalik ruhsizlantirdiki, oxir-oqibat magistraturani tashlab ketdim.
Kadrlar yetishmovchiligi, ayniqsa, do‘konda sezilarli. Deyarli uch oy davomida yaxshi hisobchi izladik. Va har safar bir xil holat takrorlanardi: odam keladi, bir kun ishlaydi, qaytishga va’da beradi, lekin boshqa ko‘rinmaydi.
Agentlikda bu masalani “yashil” tajribasiz talabalarni olib, ularni o‘zimiz o‘qitish orqali hal qildik. Barcha xodimlarimiz faoliyatini shunday boshlagan. Ulardan ba’zilari hali ham o‘qishda. Avvaliga 1 mln so‘m oylikdan boshlashgan bo‘lsa, hozir ancha ko‘proq maosh olishyapti.
Ammo bu vaqt va kuch talab qiladi. U yoki bu vazifani qanday bajarish kerakligini shaxsan tushuntirish, ko‘rsatishga to‘g‘ri keladi. O‘zim boshqaruvchi emasman, ko‘proq ijodkor odamman, shuning uchun jamoada iyerarxiya va tizimni shakllantirish men uchun qiyin. Bundan birinchi navbatda o‘zim aziyat chekaman, chunki jamoa har doim ham yetarlicha samarali ishlamaydi.
Bu kamchilikni bartaraf etishga harakat qilyapmiz. Agentlikda qoida joriy etilgan: biz xodimga kasbiy ko‘nikmalarini oshirishga yordam beradigan kurslar narxini 50%ini to‘laymiz — xoh u kommunikatsiya yoki moliyaviy bo‘lsin. Albatta, bu rasm chizish yoki to‘qish kurslari emas. Ammo bunday yondashuvda ham kadrlar bilan ishlash murakkabligicha qolmoqda.
Brendni qanday yaratish mumkin?
Brend juda mavhum tushuncha, chunki u shunchaki logotip va shriftdan iborat emas. Kimdir bunga millionlab pul sarflaydi.
Mening “Troll.uz” brendim 0 so‘m va 11 yillik faoliyatimga tushdi. “Tirikchilik” “Troll.uz” qanoti ostida yaratildi. “Tirikchilik"ning vizual identifikatsiyasi va logotipini ishlab chiqishga ham 0 so‘m sarflandi, loyiha shrifti esa shunchaki mening qo‘l yozuvim.
O‘z kiyimlarim uchun iboralarni hayotning o‘zidan olaman, ularda har kuni bizni o‘rab turgan fikrlar va suhbatlar aks etadi. “Tirikchilik” brendi nomi ham qo‘shilgan ba’zi iboralar to‘g‘ridan-to‘g‘ri mening blogimdan olingan edi. Ular allaqachon mening auditoriyamga yaqin bo‘lgan. Ba’zi iboralar, jumladan, “Tirikchilik” brendi nomi to‘g‘ridan-to‘g‘ri blogimdan olingan: bu allaqachon mening auditoriyamga yaqin edi.
Barcha iboralarni yaxshi ko‘raman, lekin eng sevimlilari “use farosat”, “tanish bilish” va “turn on insof” bo‘lsa kerak.
Dunyodagi so‘nggi voqealardan so‘ng mashhur “Make love, not war” shiorini o‘zbek madaniyatiga moslashtirmoqchi bo‘ldik. Bizning variantimiz “Make plove, not war” ya’ni “urush qilish o‘rniga palov pishiring”, degan ma’noni anglatadi.
Foto: Ilya Semendeyev / Spot
Merch daromadi va monetizatsiyasi
“Tirikchilik” brendi hammabop bo‘lishi ko‘zda tutilib, u modabozlar emas, balki oddiy odamlar uchun, shu sababli biz hamon narxlarni imkon qadar pastroq ushlab turishga harakat qilyapmiz.
Barcha mahsulotlarga qo‘llaniladigan qat’iy formula yo‘q. Har bir mahsulotni alohida baholaymiz, narx arzon bo‘lishi bilan birga sifatli materiallar va qo‘shimcha qiymatni o‘z ichiga olishiga intilamiz.
Misol uchun, 150 ming so‘mlik futbolka — bozorda shunday sifatli muqobilni topish mushkul. Bu narxga nafaqat mahsulotning o‘zi, balki qadoqlash hamda stikerlar ham kiradi. Birinchi yili aylanmamiz faqat onlayn-savdo orqali taxminan 650 mln so‘mni tashkil etgan.
Raqobatchilarimizga qaraydigan bo‘lsak, ularning narxlari ancha baland. Sifat jihatidan eng yaxshilardan biri ekanligimizga ishonchim komil. Biroq arzon narx bizga hatto zarar keltirishi mumkin. Ba’zi xaridorlar hamon arzonroq narsa sifatsiz bo‘ladi, deb o‘ylashadi.
Oflayn-do‘kon esa jiddiyroq xarajatlarni talab qiladi. Bunday loyihalar o‘rtacha olti oyda o‘zini qoplashga o‘tadi. Asosiy daromad ijara xarajatlariga ketadi. Ijara qancha qimmat bo‘lsa, o‘zini qoplash muddati shuncha cho‘ziladi.
Lekin biz bunga ongli ravishda kirishdik. Do‘konimizdan katta foyda kutmaymiz: hamma narsani kelajakni o‘ylab qilyapmiz. Aytganimdek, ekotizim qurishga intilyapmiz. Do‘kon bu ekotizimning bir qismi, xolos. Hozircha xarajatlar onlayn-sotuvlar va “Tanish Bilish” reklama agentligimiz daromadlari hisobidan qoplanadi. Monetizatsiyaga kelsak, merch ko‘proq qo‘shimcha daromad yoki bonus hisoblanadi.
Dastlabki bosqichda ko‘pchilik merch orqali ko‘p pul topaman, deb o‘ylaydi, lekin biz darhol tushuntiramiz: bu daromad haqida emas, balki ko‘proq mijozlar sadoqati va hamjamiyat haqida. Ba’zilar o‘z merchlarini mustaqil ishga tushirishlarini aytishadi. Ularning maqsadi tushunarli: boshqalar bilan bo‘lishishni istashmaydi. Hech kimni qo‘rqitmoqchi emasman, lekin o‘z tajribamdan kelib chiqib aytishim mumkinki, bu juda qiyin. Jarayonlarni tashkil etish, logistika, buxgalteriya — bularning barchasi katta kuch talab qiladi. Bu bosh og‘rig‘ini shaxsan o‘zim his qilganman. Aynan shuning uchun “Tirikchilik"ni yaratdim.
To‘qimachilik shunday soha: agar kichik miqdorda ishlab chiqarilsa, xarajatlar juda yuqori bo‘lib, ishlash foydasiz bo‘lib qoladi. Mualliflar sonini ko‘paytirish va shu orqali, shuningdek, o‘z mahsulotlarimiz turlarini kengaytirish hisobiga tannarxni pasaytirishga harakat qilamiz. Bu esa mahsulotlarimizni “jozibador” narxlarda sotish imkonini beradi.
Hozirgi vaziyat haqida gapiradigan bo‘lsak, blogerlar uchun merch daromadning 10%idan oshmaydi. Mualliflar daromadining asosiy qismi hamon reklama orqali keladi.
Lekin biz istiqbolni ko‘zlaymiz. Sifatli kontent va sodiq auditoriyaga ega mualliflarda tijoriy reklamadan voz kechish uchun barcha imkoniyatlar bor. G‘arbda blogerlar asosan o‘z mahsulotlari, jumladan, merch orqali pul ishlashadi. Ishonchim komilki, bizda merchning ommalashuvi bilan uning blogerlar daromadidagi ulushi ham oshadi.
Donatlar madaniyati
Donat platformasini yaratish g‘oyasi tovarlar sotuvini yo‘lga qo‘yganimizdan so‘ng o‘z-o‘zidan paydo bo‘ldi. Bizda tovarlar dastlab mualliflarni qo‘llab-quvvatlash, ularning o‘z ijodidan daromad olishlarini ta’minlash uchun ishlab chiqilgan. Reklama bo‘yicha hamkorlik qilgan “Multicard"da tanishlarim bor edi. Ular bilan tez-tez muloqot qilar, turli g‘oyalarni muhokama qilardik. Bir kuni ularning “Rahmat” nomli loyihasi borligini payqadim — bu QR-kodlar orqali choy puli to‘lash tizimi ekan.
Bu men uchun haqiqiy kashfiyot bo‘ldi: choy puli ham xuddi donatlarga o‘xshaydi, faqat oflayn-shaklda. Men ularga mualliflarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri xayriya mablag‘lari bilan qo‘llab-quvvatlaydigan platforma yaratishni taklif qildim. “Multicard"da allaqachon tayyor tizim bor, shuning uchun atigi bir necha oy ichida biz birgalikda loyihani ishga tushirdik.
Uni umuman hech qayerda reklama qilmadik. Shunchaki “Telegram"-kanalimga havola joylab, “Do‘stlar, mana platformani ishga tushirdik, kamchiliklar bo‘lishi mumkin, fikr-mulohazalaringizni yuboring”, dedim.
Blogerlar ro‘yxatdan o‘ta boshladi, o‘z profillariga havolalar joylashtirishdi. Buni ko‘rgan boshqa blogerlar ham ro‘yxatdan o‘tishga kirishdi. Hech qanday reklama qilinmagan holda 1600 ga yaqin muallif ro‘yxatdan o‘tdi. Ularning 900 nafari kamida bir marta donat olishga muvaffaq bo‘ldi. O‘rtacha donat miqdori taxminan 24 ming so‘mni tashkil etdi, minimal summa esa 5 ming so‘m bo‘ldi.
Hozirgi kunda eng muhimi platformaning o‘zini emas, balki xayriya madaniyatini targ‘ib qilishdir. Odamlar xayriya qilish tilanchilik emas, balki ijodni qo‘llab-quvvatlash ekanligini tushunishlari lozim. Bu ijodkorlarni yanada sifatli kontent yaratishga undovchi juda muhim vositadir.
Faqatgina 5% komissiya olamiz, bu odatda kamida 10% undiriladigan boshqa platformalarga qaraganda eng past ko‘rsatkich. Bunda donatorlar muallifga butun summa yetib borishi uchun komissiyani o‘zlari to‘lash imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Albatta, “Boosty” kabi platformalar bilan raqobat haqida savollar tug‘iladi. Biroq bu yerda shuni tushunish muhimki, biz bank bilan integratsiyalashgan mahalliy tizim yaratdik. Muallif ro‘yxatdan o‘tishi bilan unga avtomatik ravishda bank hisob raqami ochiladi va barcha mablag‘lar u yerga to‘g‘ridan-to‘g‘ri, soliqqa tortilmasdan tushadi.
Bu asosiy farq hisoblanadi, chunki “Boosty” xorijiy xizmat bo‘lib, u yerdan kelgan pulga chet eldan olingan daromad sifatida qaralib, soliq to‘lash majburiyatini yuklaydi.
Hozircha donatlardan eng faol foydalanadiganlar strimerlardir, chunki ularda donat jarayoni allaqachon strim formatiga singdirilgan — efir paytida ular xabarlarni o‘qib, tomoshabinlarga minnatdorchilik bildiradilar. Ularga tomoshabinlarga donatlar nima ekanligini tushuntirishga hojat bo‘lmadi, shunchaki platformadan foydalanishni boshladilar. Boshqa turdagi kontent bilan shug‘ullanadigan blogerlarda esa donat so‘rash noqulay degan tasavvur bor. Bu bilan ishlash kerak, stereotiplarni buzish lozim, toki blogerlarning o‘zlari tilanchilik qilayotgandek his qilmasinlar.
Bugungi kunda ko‘plab blogerlar shunchaki pul o‘tkazish uchun karta raqamini ko‘rsatib qo‘yishmoqda, ammo bu xavfsiz usul emas. Bizda esa sahifani shaxsiylashtirish, minnatdorchilik xati qo‘shish va xayriyalar bilan birga izohlar olish imkoniyati mavjud. Menga ko‘pincha “bu xayriya Toshkent hokimiyati tomonidan yuborildi” kabi hazilomuz izohlar keladi. Bu juda yoqimli bo‘lib, auditoriya bilan qo‘shimcha aloqa o‘rnatishga yordam beradi.
Albatta, hozircha donatlar madaniyati faqat boshlang‘ich bosqichda. Lekin ishonchim komilki, u rivojlanadi. Odamlar tushunishlari uchun harakat qilamiz: agar ular mualliflar reklama bilan emas, faqat ijod bilan shug‘ullanishini istasalar, ularni qo‘llab-quvvatlashlari kerak.
