O‘zbekistondagi banklar so‘mdagi depozitlar bo‘yicha foiz stavkalarini pasaytirdi. Bunga iqtisodchi Otabek Bakirov e’tibor qaratib, ayrim banklar yuqori stavkalardagi omonat takliflarini hech qanday e’lonlarsiz olib tashlaganini ta’kidladi.
Xususan, ikkita raqamli bank omonatlar bo‘yicha stavkalar pasaytirilganini rasman e’lon qildi. Xususan, TBC Bank 1-apreldan boshlab to‘ldiriladigan muddatli omonatlar bo‘yicha yillik stavkalarni 23−24% dan 18,5−21% gacha, muddatli omonatlar bo‘yicha esa 25−26% dan 20,5−23% gacha pasaytiradi. Anorbank ham xuddi shu sanadan boshlab depozit stavkalarini pasaytiradi: Yuqori Daromad — 23% (26%), Ko‘rpacha — 22% (25%).
Omonat shartlari o‘zgarganini rasman e’lon qilgan banklar qatorida O‘zmilliybank, Agrobank, Asakabank, Ipoteka-bank, Mikrokreditbank va Kapitalbank ham bor.
Spot so‘mdagi depozitlar bo‘yicha stavkalarning pasayish sabablari haqida bir nechta banklarga murojaat qildi, ammo javob ololmadi. Banklarning bu harakatlari, ayniqsa, 20-mart kuni Markaziy bank asosiy stavkani 14%gacha oshirgani sababli savollar tug‘dirmoqda. Bu qaror iqtisodiyotda pulning qadri oshishiga, ya’ni kreditlar va omonatlar bo‘yicha foiz stavkalarining ko‘tarilishiga olib kelishi kerak edi.
Markaziy bank ma’lumotlariga ko‘ra, fevral oyida so‘mdagi omonatlar bo‘yicha o‘rtacha stavka yana pasaygan — yillik 19,2% gacha. Bir yilgacha muddatga ochilgan depozitlarning daromadliligi bir foizga kamayib, 17% ni tashkil etdi. Shu bilan birga, uzoq muddatli hisoblar bo‘yicha stavka yangi maksimal darajaga yetdi — 20,8%.
Fuqarolar omonatlarining o‘rtacha daromadliligi o‘tgan oyda 22,05% ni tashkil etib, biroz pasayishni ko‘rsatdi. Qisqa muddatli depozitlar bo‘yicha banklar 20,7% (bir oyda -0,1%), uzoq muddatli depozitlar bo‘yicha — 22,3% (-0,2%) taklif qildi. Buning sabablaridan biri TBC bank (3-fevraldan) va Anorbankda (14-fevraldan) yillik stavkalar bir foiz bandga pasaytirilganidir.
Korporativ segment o‘tgan noyabr oyidan beri maksimal daromadlilikka erishdi — 16,9%. Bu asosan bir yildan ortiq muddatli omonatlar bo‘yicha stavkalarning 18% gacha (+1,2%) oshirilishi hisobiga bo‘ldi. Boshqa tomondan, qisqa muddatli omonatlar bo‘yicha ko‘rsatkich 0,4% ga pasayib, 16,3% ni tashkil etdi.
Nima uchun omonatlar bo‘yicha stavkalar pasaydi?
Bankers.uz nashrining bank sohasidagi manbalariga tayanib yozishicha, milliy valyutadagi omonatlar bo‘yicha stavkalarning sinxron pasayishi Markaziy bank “ko‘rsatmasi” bilan belgilangan. Spot’ning bank sohasidagi bir nechta manbalari ham bu regulyator ko‘rsatmasi bilan bog‘liqligini tasdiqladi. Gazeta.uz ham xuddi shunday tasdiqni olgan.
Ismini sir tutishni xohlagan Spot suhbatdoshlaridan biri Markaziy bankning harakatlarini rasmiy devalvatsiyaning past darajasi (yil boshidan buyon 0,06%) va inflyatsiya (yillik 10% atrofida), shuningdek, depozitlar va kreditlar bo‘yicha yuqori stavkalar bilan izohlanishini taxmin qildi.
Agar bunda ma’muriy aralashuv bo‘lgan bo‘lsa, bu “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida"gi qonunning 8-moddasiga ziddir. Unga ko‘ra, banklar moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish bilan bog‘liq qarorlarni qabul qilishda mustaqildir.
“Davlat organlari va ularning mansabdor shaxslariga banklar faoliyatiga, shu jumladan, banklarning kredit portfeli va aktivlarini shakllantirish bilan bog‘liq tadbirkorlik tavakkalchiliklarini boshqarishga, banklarning rahbar xodimlarini tayinlashga aralashish, shuningdek, bankning mablag‘lari hisobidan turli xil to‘lovlar va badallar talab qilish taqiqlanadi, bundan ushbu qonunda nazarda tutilgan hollar mustasno”, — deyiladi hujjatda.
Markaziy bank omonatlar bilan bog‘liq vaziyatga rasman izoh bermadi. Bir necha kun oldin Spot regulyator matbuot xizmatiga murojaat qilib, javob ololmagandi.
Iqtisodchilar nimadan ogohlantirmoqda?
Iqtisodchi Otabek Bakirovning qayd etishicha, O‘zbekistonda banklar bir vaqtda va sinxron ravishda stavkalarni pasaytira boshlashi asosan “ma'muriy topshiriq, bosim yoki ta’sir” bo‘lgandagina yuz beradi, u buni “o‘tgan davrdan meros” deb atadi.
“Stavkalarning bozordagi talab/taklif, tarkibiy va konyunkturaviy o‘zgarishlarisiz sun’iy pasaytirilishi qanday oqibatlar yaratishini hammamiz ko‘rganmiz. Valyuta kursiga bosim ortishi, korrupsion kanallar paydo bo‘lishi, norasmiy tranzaksiyalarning kengayishi — bu to‘liq oqibatlar emas”, — deb yozadi u.
Yana bir iqtisodchi Mirkomil Xolboyev esa foiz stavkasi “xohlagan vaqtda sun’iy yo‘llar bilan tushirish yoki ko‘tarish mumkin bo‘lgan xona harorati emas”, deya ta’kidladi. Agar depozitlar bo‘yicha stavka yuqori bo‘lsa, demak buning sababi bor — uni shunchaki ma’muriy yo‘llar bilan pasaytirib bo‘lmaydi. Agar shunday qilinsa, bu yomon oqibatlarga olib keladi.
Xolboyevning so‘zlariga ko‘ra, foiz stavkasi bu narx bo‘lib, u o‘z navbatida bozor ishtirokchilari uchun muhim ma’lumotlar, signal va rag‘batlarni tashuvchi vosita hisoblanadi. Foiz stavkasining balandligi odamlar tomonidan ko‘proq depozit qo‘yishga rag‘batni uyg‘otadi, kredit olishga xohishini pasaytiradi. Kredit olishning sekinlashishi esa yuqori inflyatsiya sharoitida inflyatsiyani sekinlashtiruvchi omil bo‘lib xizmat qiladi.
“Rivojlanayotgan mamlakatlarda kreditlar foiz stavkalari yuqoriligining asosiy sababi depozitlar stavkasi yuqoriligi, degan fikr mavjud. Shu sabbali, kreditlarning foiz stavkalarini pasaytirish maqsadida depozitlarning foiz stavkasini pasaytirishga qaratilgan siyosat (foiz stavkasiga yuqori chegara o‘rnatish yoki boshqa ma’muriy yo‘llar bilan pasaytirish) uchrab turadi. Lekin „yaxshi“ niyat bilan qilingan bunday siyosatlar oxir-oqibat qaror qabul qiluvchilar xohlamagan og‘ir oqibatlarga olib keladi”, — deya tushuntirdi u.
Iqtisodchining ta’kidlashicha, bunda oldin kreditlar qimmat bo‘lgan bo‘lsa, foiz stavkasi nazorati o‘rnatilgandan keyin “kreditlar shunchaki mavjud bo‘lmay qoladi”. Bundan tashqari, jamg‘arma mablag‘larining bank tizimidan chiqib ketishi natijasida, boshqa ko‘zlanmagan sektorlarda (masalan, uy-joy, avtomobil bozorlari) narx “pufak"larining hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi.
Xolboyev bu jarayon “odamlarni boy qilish maqsadida” past foizdan imtiyozli kreditlar uchun resurs ajratishga o‘xshashini ta’kidladi. Oxir oqibat esa resurslar “niyat” qilingani kabi unga eng muhtoj bo‘lganlarga yetib bormaydi. Shuningdek, imtiyozli kreditning haqiqiy narxi kredit oluvchi uchun norasmiy qo‘shimcha to‘lovlar evaziga bozor narxiga aylanaveradi.
“Yuqori foizlarni hamma yomon ko‘radi, lekin yuqori foizlarga to‘g‘ridan to‘g‘ri qarshi kurashish oqibat bilan kurashishdan boshqa narsa emas. Masalan, so‘nggi yillardagi Turkiya bunga yaqqol misol. Siyosiy xohishlar bilan foiz stavkasini pasaytirishga qaratilgan harakatlar yuqori inflyatsiya, valyuta kursining keskin qadrsizlanishi kabi oqibatlarga olib keldi”, — deydi u.
Mirkomil Xolboyevning qo‘shimcha qilishicha, agar foiz stavkasini nazorat qilish eng oqilona yo‘l bo‘lganida, hamma davlatlar rivojlanishda shu yo‘ldan borgan bo‘lardi. Bozor tamoyillariga zid xatti-harakatlar esa oxir-oqibat “jazosiz” qolmaydi. “Bu rivojlanishning orqaga surilishi, aholining kambag‘allashishi, iqtisodiy barqarorlikning yo‘qolishi kabi omillar bilan namoyon bo‘ladi”, deya xulosa qildi u.
