19-fevraldan boshlab O‘zbekistonda bank omonatlarini sug‘urtalashning yangi tartibi kuchga kirdi.
Endi davlat bank bankrot bo‘lgan taqdirda omonatchilarga kafolatlangan holda qaytariladigan eng yuqori summa 200 million so‘mni tashkil etadi. Agar omonat ushbu chegaradan oshsa, qolgan summani faqat sud orqali qaytarib olish mumkin bo‘ladi, bunda ham bankda to‘lov uchun mablag‘ mavjud bo‘lgan taqdirdagina bu amalga oshiriladi.
Biroq, omonatlar turli banklarga joylashtirilgan bo‘lsa, kafolat har bir bankdagi omonatga alohida-alohida tatbiq etiladi. Masalan, uchta bankka 200 mln so‘mdan omonat qo‘yilgan taqdirda, davlat umumiy summani — 600 mln so‘mni to‘liq qoplaydi.
Agarda mamlakatning barcha banklariga mablag‘lar taqsimlansa va ularning har biri bankrot bo‘lsa, kafolatlangan to‘lovlar ko‘rinishida 7 mlrd so‘mgacha mablag‘ olish imkoniyati mavjud bo‘ladi.
2009-yildan beri O‘zbekistonda omonatlarni 100% kafolatlash tizimi amal qilib kelayotgandi. Bu chora jahon moliyaviy inqirozi sharoitida joriy etilgan edi.
Ammo keyingi yillarda ko‘p mamlakatlar bunday amaliyotni bekor qildi. Hozirgi kunga kelib, omonatlarning cheklanmagan kafolati faqat uchta davlatda — O‘zbekiston, Belarus va Turkmanistonda saqlanib qolgan.
Taqqoslash uchun, Ozarbayjonda $17 minggacha, Turkiya va Rossiyada esa $14 minggacha kafolatlangan miqdor mavjud. O‘zbekistonda yangi belgilangan chegara taxminan $15−16 mingga teng keladi.
Spot yangi cheklov bozorga, mijozlar xatti-harakatiga va moliya tizimiga bo‘lgan ishonch darajasiga qanday ta’sir qilishini bilish uchun iqtisodchilar, bankirlar va soha vakillari bilan suhbatlashdi.
Kapitalbank boshqaruvi raisining o‘rinbosari.
Omonatlarni sug‘urtalash shartlaridagi o‘zgarishlar, birinchi navbatda, o‘zbekistonliklardan bank tanlashga yanada ehtiyotkorlik bilan yondashishlarini talab qiladi.
Agar ilgari faqat depozitlar bo‘yicha stavka muhim bo‘lgan bo‘lsa, hozirda bankning ishonchliligi, uning tarixi, bozordagi mavqei birinchi o‘ringa chiqmoqda.
Albatta, foydalanuvchilarning bir qismi jamg‘armalarini turli banklarga taqsimlashni afzal ko‘radi. Biroq, bunday holatda ham moliyaviy muassasalar o‘zaro raqobatlashishga majbur bo‘ladi. Bu raqobat kredit reytinglari, ochiq va eng muhimi, fuqarolar uchun tushunarli bo‘lgan moliyaviy hisobotlar, hamda xalqaro tahlilchilarning baholari asosida yuzaga keladi.
Hozirda Markaziy bank moliya sektori bilan birgalikda o‘z mijozlarini — nafaqat xususiy, balki korporativ mijozlarni ham o‘qitishga faol sarmoya kiritmoqda.
Bu yo‘lni ko‘plab mamlakatlarning moliyaviy tizimlari bosib o‘tgan bo‘lib, fintex sohasi rivojlangan O‘zbekistonda ham hozirda moliyaviy savodxonlikni ommalashtirish juda faol davom etmoqda.
Nafaqat depozitlar bo‘yicha o‘ziga tortadigan shartlarni taklif eta oladigan, balki o‘zi va moliyaviy barqarorligini namoyish eta oladigan banklar omonatchilar uchun yanada jozibador bo‘ladi. Ishonch esa endilikda umuman bankning shaffofligi va ishonchliligi asosida shakllanadi.
Bu mijozlar o‘z mablag‘larini saqlash uchun nafaqat foydali, balki xavfsiz variantlarni ham tanlaydigan sog‘lom raqobat muhitini yaratadi.
O‘z navbatida, uzoq muddatli barqarorlik va halollikka yo‘naltirilgan banklar bozorda o‘z mavqeini mustahkamlash hamda mijozlar ishonchini qozonish uchun barcha imkoniyatlarga ega bo‘ladi.
TBC Bank Uzbekistan boshqaruvi raisi.
Depozitlar bo‘yicha sug‘urta qoplamasining maksimal miqdorini cheklash mamlakat moliya sektorining keyingi rivojlanish darajasidir.
Bugungi kunda dunyoning aksariyat mamlakatlarida to‘lovlarning cheklangan miqdorlari belgilangan. Bu sug‘urta tizimining barqarorligini saqlab qolish hamda moliyaviy resurslarga ortiqcha yuk tushishining oldini olish imkonini beradi, bu esa bank sektoriga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Muvaffaqiyatli xalqaro tajribani O‘zbekistonda joriy etish muhim, deb hisoblaymiz. Shuningdek, qonun qabul qilinganiga qaramay, butun sektor bo‘yicha bank depozitlarining umumiy portfeli o‘sishda davom etayotganini ko‘rishimiz mumkin.
Biz uchun bu cheklov ijobiy yangilik. Omonatning saqlanishi davlat tomonidan to‘liq kafolatlangan sharoitda mijozlar faqat foiz stavkalariga e’tibor qaratishgan. Yangi qonun bilan sog‘lomroq raqobat paydo bo‘ladi: bankka bo‘lgan ishonch muhim ahamiyatni kasb eta boshlaydi. Potensial mijozlar bankning barqaror moliyaviy o‘sishi, ko‘rsatkichlari va obro‘siga e’tibor qaratgan holda tanlovga yanada puxta yondashadilar.
Keskin chiqib ketish yoki vahimani kutmayapmiz, chunki omonatchilar bilan ishonchli munosabatlar o‘rnatib, har yili o‘z ishonchimizni tasdiqlayapmiz — 2024-yilda barcha asosiy moliyaviy ko‘rsatkichlar bo‘yicha sezilarli o‘sishni ko‘rsatdik. Bundan tashqari, ilgari ochilgan omonatlarga teskari kuchni qo‘llamaslik ham mumkin bo‘lgan salbiy ta’sirni kamaytiradi.
Qonun qabul qilinishidan oldin ham omonatchilar uchun raqobat bo‘lgan, biroq depozit mahsulotlarining imkoniyatlaridan hali foydalanmayotgan ko‘plab potensial mijozlar bor.
Shuning uchun pul mablag‘larini bankda saqlashning afzalliklarini ko‘rsatish uchun foydalanuvchilarga ham mavjud, ham yangi bank xizmatlarida moliyaviy savodxonlikni oshirishga yanada ko‘proq e’tibor qaratamiz.
200 mln so‘mlik qoplash chegarasiga kelsak, bu haqiqatan ham o‘rtacha bozor ko‘rsatkichi hamda TBC Bank’da omonatlar taqsimoti ushbu tuzilmaga mos keladi.
Shuningdek, texnik jihatdan ham bir nechta banklarda omonatlar ochsa bo‘ladi. Bu haqiqatan imkonli bo‘lib, yirik omonatchilarning risklarini kamaytiradi, lekin hisoblarni boshqarish nuqtayi nazaridan 36 ta bankda pul saqlash unchalik qulay emas. Barqaror moliyaviy ahvolga ega bo‘lgan 2−3 ta ishonchli bankni tanlashni maslahat beramiz.
iqtisodchi.
Barcha omonatlar bo‘yicha to‘liq kafolatdan voz kechish normal va asosli chora hisoblanadi.
100%lik kafolat omonatchilar hamda banklarni mas’uliyatsiz qilib qo‘yadi, bu esa oxir-oqibat butun bank tizimining barqarorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatadiki, bu yetarlicha xavfli amaliyot.
Albatta, bu omonatchilarga yoqmasligi mumkin. So‘nggi paytlarda ham so‘m ham valyutadagi omonatlar bo‘yicha foiz stavkalari yuqori bo‘lgani sabab odamlar bunday omonatlarni ishonchli daromad manbai deb hisoblashga o‘rganib qolishgan.
Endi xavfsizlik masalalarini ham o‘ylab ko‘rishlariga to‘g‘ri keladi. Lekin iqtisodiyot va bank tizimi barqarorligi manfaatlari muhimroq, deb hisoblayman.
Ishonch haqida: ha, ba’zi pasayishlar bo‘lishi mumkin, lekin men omonatlarning jiddiy chiqib ketishini kutmayapman. Aksincha, omonatchilar shunchaki o‘z mablag‘larini diversifikatsiya qilishni boshlaydilar, ya’ni hammasini bitta bankda saqlamay turli banklarga taqsimlaydilar. Va bu, ishonchlilik nuqtayi nazaridan, hatto yaxshi ham.
Bundan tashqari, qonun orqaga qaytish kuchiga ega emas — 18-fevralgacha qo‘yilgan omonatlar uchun kafolat to‘liq saqlanib qoladi. Shu sababli, hech qanday vahima yoki pullarni ommaviy ravishda yechib olinishi haqida gap bo‘lishi mumkin emas. Odamlar o‘zlarining mavjud omonatlari himoyalanganini tushunishadi va agar o‘zlari biror narsa o‘ylab topmasalar, zudlik bilan mablag‘larini olishga hech qanday sabab yo‘qligini bilishadi.
Ilgari banklar faqat foiz stavkalari bo‘yicha raqobatlashardi va bu ko‘proq tavakkal qilishga tayyor bo‘lganlarni oldinga siljitardi. Endi esa banklar ishonchlilik borasida ham raqobatlashishlariga to‘g‘ri keladi. Bu to‘g‘ri, menimcha.
Ehtimol, banklar 200 mln so‘mdan yuqori miqdordagi omonatlar uchun qo‘shimcha sug‘urta xizmatini taklif eta boshlashi mumkin. Bu daromadni biroz pasaytiradi, chunki sug‘urta xarajatlarni talab qiladi, biroq mijozlarning ishonchini oshiradi. Nazarimda, banklar bu yo‘ldan borishadi.
Avesta Investment Grup boshqaruvchi hamkori, moliyaviy tahlilchi.
Umuman olganda, bu keng tarqalgan amaliyot: aksariyat mamlakatlarda omonatlar bo‘yicha cheksiz kafolatlar mavjud emas.
O‘zbekiston yagona bo‘lmasa-da, to‘liq kafolatlar amal qilgan kam sonli davlatlardan biridir. Bu juda salobatli ko‘rinar, lekin ertami-kechmi bunday tizim qayta ko‘rib chiqilishi kerak edi — va bu hozir sodir bo‘ldi.
Omonatlarning jiddiy chiqib ketishini kutmayapman.
Menimcha, aholining 90%dan ortig‘i omonatlari to‘liq kafolatlangan bo‘lganidan bexabar. Ular shunchaki davlatga ishonishardi — yuridik formulirovka ko‘pchilik uchun hech narsani anglatmagan. Shu sababli, omonatchilarning xatti-harakatlarida keskin o‘zgarishlarni kutmayapman.
Nazariy jihatdan fond bozoriga qiziqish o‘sishi mumkin, ammo amalda bu sezilarli ta’sir ko‘rsatishi dargumon. O‘zbekistonda depozitlar bo‘yicha daromadlar hali ham yuqori va ular fond bozorining aksariyat vositalaridan sezilarli darajada ustunlik qilmoqda. Shuning uchun tizim miqyosida kapitalni qayta taqsimlashni kutish kerak emas.
Omonat valyutasiga kelsak, bu kafolatlarga ta’sir qilmaydi. Pulni so‘mda yoki valyutada saqlashingizdan qat’i nazar, limit bir xil — 200 mln so‘m. Bu yerda o‘zingiz uchun qanday tavakkal qilishingiz muhim: kimdir barqarorlik va suveren valyutani afzal ko‘rsa, kimdir ko‘proq daromad olish uchun valyuta tavakkalchiligiga boradi. Statistika shuni ko‘rsatadiki, so‘nggi yillarda O‘zbekistonda valyuta omonatlari ulushi oshgan — odamlar yanada barqaror valyuta foydasiga tanlov qilmoqda.
Mijozlar tomondan bankni tanlash mantig‘i avvalgidek qoladi: moliyaviy barqarorlik, kuchli muvozanat, shaffof hisobotni baholash muhim. Faqat kafolatga umid bog‘lash xatarli, bu asab, vaqt va murakkab jarayonlarni talab qiladi. Bankning o‘zi ishonchli ekanligiga darhol amin bo‘lgan ma’qul.
Bank tanlashning yagona yo‘riqnomasi mavjud emas. Me’yordan chetga chiqishlarni kuzatib borish zarur. Misol uchun, agar biror bank boshqalarga nisbatan yuqoriroq foiz taklif etsa, buning sababini aniqlash kerak. Ehtimol, u bank likvidlik muammosiga duch kelgan bo‘lishi mumkin.
Yaxshi signal — barqaror o‘sish, yetarli kapital hajmi, sifatli hisobot. Bularning barchasini banklarning veb-saytlarida ochiq ko‘rish mumkin.
Prospera Capital investitsiya fondining boshqaruvchi hamkori.
Menimcha, limitni joriy qilishdan asosiy maqsad omonatlarni kafolatlash jamg‘armasiga yuklamani cheklash. Agar limit bo‘lmasa, Fondda amalda cheklanmagan tavakkalchilik yuzaga keladi.
Bu xalqaro amaliyotga ham mos keladi: dunyoda kafolatlangan to‘lov miqdori bo‘yicha yuqori chegara o‘rnatilmagan mamlakatlar sanoqli.
Xalqaro benchmarklarga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, Yevropada limit asosan €100 ming, AQShda $250 ming, qo‘shni mamlakatlar — Rossiyada $15 ming, Qozog‘istonda valyutaga qarab $20 dan $40 minggacha.
Aytish mumkinki, O‘zbekiston Markaziy banki qo‘shni mamlakatlarda belgilangan limitlarga asoslanib ish olib bordi. Biroq bu mamlakatlarda aholi daromadlari va jamg‘armalari darajasi biznikidan ancha yuqori.
Shu tarzda MBning 200 mln so‘mlik limit jismoniy shaxslarning barcha omonatlarining 97%ini qoplashi haqidagi bayonoti haqiqatga yaqin ko‘rinadi.
Aholining bir qismi o‘z omonatlarini yetarlicha himoyalanmagan, deb o‘ylashi mumkin. Buning natijasida, omonatchilar boshqa aktivlarga (aksiyalar, oltin, ko‘chmas mulk kabi) ko‘proq mablag‘ yo‘naltirishi ehtimoli bor. O‘zbekiston moliya tizimida depozitlar darajasi shundoq ham past bo‘lib, Loan-to-Deposit koeffitsiyenti (berilgan kreditlarning depozitlarga nisbati) 170%ni tashkil etadi (Yevropa mamlakatlarida bu ko‘rsatkich 100%, Rossiyada 34%, Qozog‘istonda 51%). Bunday sharoitda, vaziyat yanada murakkablashishi mumkin.
Bank tizimida likvidlikning qayta taqsimlanishi yuz berishini kutish mumkin. Aholi yuqori foiz taklif etuvchi banklardan ko‘ra ishonchliroq banklarni afzal ko‘ra boshlaydi, shuningdek, o‘z mablag‘larini belgilangan limitga mos ravishda turli omonatlarga taqsimlashga harakat qiladi.
Bunga javoban banklar, ehtimol, aholi va yuridik shaxslar uchun omonatlar bo‘yicha yanada moslashuvchan shartlarni taklif etishlari mumkin. Shuni ta’kidlash joizki, yangi qonun ilk bor yuridik shaxslarning omonatlarini ham jismoniy shaxslarniki kabi bir xil chegara doirasida kafolatlaydi.
Agar omonatchining asosiy maqsadi ishonchlilik bo‘lsa, men bozordagi o‘rtacha ko‘rsatkichdan sezilarli darajada yuqori foiz taklif etayotgan banklarda omonat ochishni maslahat bermasdim. Bu likvidlik yetishmasligiga yoki bank yuqori xavfli kreditlarni faol ravishda berayotganiga ishora qilishi mumkin.
E’tibor qaratish lozim bo‘lgan ikkinchi ko‘rsatkich xalqaro reyting agentliklari (S&P, Fitch, Moody’s)ning uzoq muddatli kredit reytingidir. Avvalo, bankning xalqaro reytingi mavjudligini tekshirish kerak — bu shaffoflikdan darak beradi. So‘ngra reytingning o‘zini ko‘rib chiqish muhim: O‘zbekistonning mamlakat reytingi S&P va Fitch shkalasi bo‘yicha BB-, Moody’s bo‘yicha esa Ba3 darajasida. Bank reytingi mamlakat reytingiga qanchalik yaqin bo‘lsa, u shunchalik ishonchli hisoblanadi.
Agar omonat miqdori 200 mln so‘mdan oshmasa, xavotirga o‘rin yo‘q — u hali ham Jamg‘arma tomonidan to‘liq kafolatlangan. O‘zbekistondagi barcha banklar kafolatlash tizimida ishtirok etmoqda.
Shuni e’tiborga olish muhim, omonatchi yoki uning yaqin qarindoshlari depozit ochgan bankdan katta miqdordagi aksiyalarni sotib olish tavsiya etilmaydi. Shuningdek, aksincha — o‘zlari sezilarli miqdorda aksiyalarga ega bo‘lgan bankda omonat ochish ham maqsadga muvofiq emas. Bu holatda mijoz bog‘liq shaxsga aylanib qolib, uning omonati kafolat doirasidan chiqib ketadi.
Agar omonat summasi belgilangan chegaradan oshib ketsa, mablag‘larni bir nechta banklarga taqsimlash xavfsizroq hisoblanadi.
Katta miqdordagi mablag‘ga ega bo‘lganlar esa ko‘chmas mulk, aksiyalar va obligatsiyalarni o‘z ichiga oluvchi diversifikatsiyalangan investitsiya portfelini tuzish haqida o‘ylab ko‘rishlari lozim. Bunday portfelning tarkibi investorning tavakkalchilikka moyilligi darajasiga, investitsiya miqdori va muddatiga bog‘liq bo‘ladi.
Umuman olganda, bu qaror aholi jamg‘armalarini himoya qilish bilan bank tizimining barqarorligini ta’minlash o‘rtasidagi muvozanatdir. U davlat uchun xavf-xatarlarni cheklaydi, biroq omonatchilarning bir qismi uchun ma’lum noqulayliklar keltirib chiqarishi mumkin.
