Toshkent shahri Fitch Ratings agentligining 2023-yil dekabr oyida bekor qilingan kredit reytingini tikladi. Bu haqda poytaxt hokimligi matbuot xizmati xabar berdi. Toshkentning xorijiy va milliy valyutadagi uzoq muddatli defolt reytinglari “barqaror” prognozi bilan “BB-” darajasida saqlanib qoldi.
“Zaifroq daraja” xatar profilini baholash agentlikning taqqoslanadigan emitentlarga nisbatan yuqori tavakkalchilik to‘g‘risidagi qarashini hisobga oladi, ya’ni Toshkentning operatsion balans orqali qarzga xizmat ko‘rsatishni qoplash qobiliyati 2024−2028-yillar davomida kutilmaganda pasayishi mumkin, bu past daromadlar va yuqori xarajatlar yoki majburiyatlarning kutilmagan o‘sishi yoki qarzga xizmat ko‘rsatish ehtiyojlari tufayli yuzaga keladi.
Daromadlar
Toshkentning daromad manbalari mamlakatda davom etayotgan soliq-budjet islohoti fonida hamon beqaror bo‘lib qolmoqda. Soliq tushumlarining tarkibi va ularning turli darajadagi hokimiyat organlari o‘rtasida taqsimlanishi hukumatning xohishiga ko‘ra doimo o‘zgarib turadi. 2023-yilda soliq tushumlari poytaxt umumiy daromadlarining 50%ini ta’minladi, keyingi o‘rinda transfertlar — 33%.
“Shahar daromadlarining katta qismi markaziy hukumatning zaif kredit qobiliyatiga bog‘liq bo‘lib, past prognozga olib keladigan milliy soliq tartibga solishdagi o‘zgarishlar daromad barqarorligini „zaifroq“ baholashga olib keladi”, — deya ta’kidladi Fitch.
Agentlik Toshkentning ehtimoliy iqtisodiy pasayish holatida qo‘shimcha daromad olish imkoniyatini cheklangan deb baholamoqda. Shaharning soliq vakolatlari hukumat tomonidan nazorat qilinadi, u barcha soliqlar bo‘yicha stavkalar hamda ularni turli darajadagi hokimiyat organlari o‘rtasida taqsimlashni belgilaydi.
Poytaxt 2023-yilda operatsion daromadlarning 22%ini tashkil etgan daromad solig‘i va mol-mulk solig‘i, shuningdek, daromadlarning yana 13%ini ta’minlagan yig‘imlar va to‘lovlarni yig‘adi. Bu daromadlarni ko‘paytirish imkoniyatlari cheklangan bo‘lib, ularning o‘sishi iqtisodiy pasayishda taxmin qilinayotgan daromadlar pasayishining 50%idan kamrog‘ini qoplagan bo‘lar edi.
Chiqimlar
Xarajatlarni prognoz qilish shahar vakolatlari tuzilmasining rivojlanish xususiyati tufayli past bo‘lib, bu ularning prognoz qilinishini cheklaydi. Xarajatlar dinamikasi xarajat majburiyatlarining qayta taqsimlanishi tufayli tarixan o‘zgaruvchan bo‘lib, bundan tashqari, xarajatlar 2019−2023-yillarda o‘rtacha 12% ni tashkil etgan nisbatan yuqori ikki xonali inflyatsiya ta’siriga uchragan.
Shaharning daromadlar qisqargan taqdirda xarajatlarni ushlab turish qobiliyati past, chunki xarajat majburiyatlarining asosiy qismi majburiy xarakterga ega. Poytaxt budjeti tarkibida moslashuvchan bo‘lmagan xarajat moddalari ustunlik qiladi, ular 2023−2024-yillarda barcha xarajatlarning 80%idan oshgan.
2023-yildagi xarajatlarning qariyb 19%i inflyatsiya darajasiga muvofiq indeksatsiya qilinishi kerak bo‘lgan eng kam moslashuvchan xarajat moddasi — ish haqiga to‘g‘ri keladi.
Kreditlar
Qarz majburiyatlari va likvidlik barqarorligining “kuchsizroq darajasi"ni baholash umuman qarz va likvidlikni boshqarishga nisbatan milliy tartibga solish tizimining zaifligini va O‘zbekistonda kapital bozorlarining yetarli darajada rivojlanmaganligini aks ettiradi. Boshqa submilliy tuzilmalardan farqli o‘laroq, Toshkentga kredit olish (budjetlararo qarzlardan tashqari) va kafolatlar berish taqiqlangan, shaharning davlat korxonalari (GREs) orqali ichki qarz olish huquqi cheklangan. Natijada Toshkent ushbu korxonalarga budjet transfertlari hisobidan qarzga xizmat ko‘rsatishda ko‘mak bermoqda.
2019−2023 yillarda Toshkent shahri kommunal infratuzilmani modernizatsiya qilish sohasidagi davlat bilan bog‘liq bir qator kompaniyalarning kreditlari va DXSh loyihalari bo‘yicha uzoq muddatli majburiyatlariga xizmat ko‘rsatdi. Fitch ushbu kreditlarni shaharning tuzatilgan qarzi hisob-kitoblarida hisobga oldi. Davlat kompaniyalari qarzining katta qismi chet el valyutasida ifodalangan, bu esa poytaxtni valyuta riskiga duchor qiladi.
Toshkentning mavjud likvidligi 2023-yil oxirida $822,5 mlngacha oshgan pul mablag‘lari qoldiqlari bilan cheklangan bo‘lib, bu yuqori daromadlar hisobiga mustahkamlangan. Shaharning qarz kapital bozoriga kirishi milliy tartibga solish bilan cheklangan. Pul mablag‘larining asosiy qismi ma’lum xarajatlar uchun mo‘ljallanganligi sababli ulardan foydalanish cheklangan.
Shuningdek, Toshkent hukumat tomonidan qisqa muddatli budjet kreditlari shaklida taqdim etiladigan likvidlik mexanizmi ko‘rinishidagi qo‘llab-quvvatlashga ega. O‘zbekistonning “BB-” suveren reytingi zarur hollarda qo‘shimcha likvidlik manbai sifatida ushbu omilning “kuchsizroq daraja” deb baholanishini tasdiqlaydi.
Toshkentning moliyaviy profili yaxshi birlamchi (qoplanish muddati 9 yildan kam) va ikkilamchi (qarz yuki 70% dan kam) ko‘rsatkichlarni aks ettiradi, ularni Fitch 2024−2028-yillar uchun bazaviy ssenariyda “aa” toifasi darajasida baholaydi.
Agentlik prognozlariga ko‘ra, 2024−2028-yillarda poytaxtning operatsion balansi 2023-yildagi 2,23 trln so‘mdan pasayib, o‘rtacha 1,37 trln so‘mni tashkil etadi. Operatsion balans asosan soliq tushumlari bilan ta’minlangan bo‘lib, O‘zbekiston iqtisodiyotining o‘sishi hisobiga 2028-yilga borib 12,18 trln so‘mgacha o‘sishi kutilmoqda. Bu yuqori inflyatsiya tufayli operatsion xarajatlarning o‘sishi bilan qisman qoplanadi.
Shuningdek, Toshkent infratuzilmani rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash uchun 2024−2028-yillarda yiliga o‘rtacha 2,64 trln so‘mlik investitsiya dasturlarini amalga oshirishni davom ettirishi kutilmoqda.
Toshkentning “BB-” mustaqil kredit reytingi Buenos-Ayres yoki Braziliyaning San-Paulu shtati darajasidan yuqori. Biroq, “AAA” toifasidagi kuchli moliyaviy profillarga ega bo‘lgan Anqara va Istanbul, Olmaota va Yerevan munitsipalitetlaridan pastroqdir.
Avvalroq Fitch AQSh tariflari fonida O‘zbekiston davlat banklari uchun qayta moliyalash qimmatlashishi mumkinligini xabar bergandi.
