Oybek Sobirov,
Sherin kompaniyasining rivojlantirish bo‘yicha direktori.
Bugun biz do‘konlar peshtaxtalarida kolbasa mahsulotlarining xilma-xil turlari mavjud bo‘lgan davrda yashayapmiz. Mahalliy bozor ishlab chiqaruvchilar va assortiment bilan boyigan, bu esa bozor ishtirokchilari o‘rtasida jiddiy raqobatni keltirib chiqaradi.
O‘zbekistonda kolbasa mahsulotlari ishlab chiqaradigan o‘nlab zavodlar mavjud bo‘lib, ularning kamida 30 tasining mahsuloti bozorda doimiy ravishda taqdim etib kelinmoqda. Shuningdek, qazi, go‘shtli ruletlar kabi ma’lum tansiq mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan kichik sexlar ham faoliyat yuritmoqda. Agar ularning faoliyatini ham hisobga oladigan bo‘lsak, mamlakatdagi kolbasa ishlab chiqaruvchilarning umumiy soni yuztagacha yetishi ehtimoldan xoli emas.
Har bir ishlab chiqaruvchining tovar assortimenti, odatda, 30 dan 50−100 tagacha mahsulot turlarini o‘z ichiga oladi. Faqatgina Sherin kompaniyasining prays-list'ida yuzdan ziyod turli nomdagi mahsulotlar mavjud. O‘zbekistonda 10 ta ishlab chiqaruvchidan iborat guruh shakllangan bo‘lib, ularning mahsulotlari bozorning taxminan 90% ini egallagan.
Kolbasa arzon mahsulotlar toifasiga kirmaydi. Shu sababli, insofsiz ishlab chiqaruvchilar taniqli brendlarning qadoqlarini soxtalashtirib, xaridorlarni, ayniqsa arzon mahsulot sotib oluvchilarni chalg‘itish uchun foydalanadilar.
Eng oddiy usullardan biri — mavjud mahsulotga o‘xshash, ammo arzonroq narxdagi mahsulotni ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish. Bu yo‘l bilan insofsiz ishlab chiqaruvchilar tez pul topishga intiladilar.
Qalbaki mahsulotlarning tarqalishiga yordam beruvchi yana bir omil — bu kolbasa mahsulotlari uchun qoplama buyurtma qilishning nisbatan arzonligi. Masalan, sharbat ishlab chiqarishda xarajatlarning katta qismini ko‘pincha chet elda tayyorlanadigan quti egallaydi. Natijada, qadoq narxi tovar yakuniy narxining 10% dan ortig‘ini tashkil qilishi mumkin.
Kolbasa mahsulotlari borasida vaziyat boshqacha. O‘zbekistonda kolbasa qoplamasini tayyorlaydigan bosma uskunalar ishlab turibdi, bu esa ularning tannarxini pasaytiradi. Ishlab chiqaruvchilar kolbasa mahsulotlarini bir necha haftalik sotish hajmiga teng partiyada qobiqlarni buyurtma qilishlari mumkin, sharbatlar uchun esa bir necha oy davomida sotiladigan qadoqlarni buyurtma qilishadi. Qalbaki mahsulot ishlab chiqarish uchun boshlang‘ich talab unchalik yuqori bo‘lmaydi hamda arzon turadi — qadoqlash narxi mahsulotning yakuniy narxining 10%idan kamini tashkil etadi.
Bundan tashqari, kolbasa birlamchi ehtiyoj mahsuloti bo‘lmasa-da, uni ko‘plab odamlar tanovul qiladi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, O‘zbekistonning o‘rtacha aholisi bir yilda taxminan 4−5 kilogramm kolbasa iste’mol qiladi. Bu esa kolbasa mahsulotlarini tanovul qilish madaniyati shakllanganligidan dalolat beradi. Bozorda kolbasaning narxi bir kilogramm uchun 20 ming so‘mdan 200 ming so‘mgacha sotilmoqda. Oziq-ovqat mahsulotlari sohasida narxlarning bunday o‘n baravargacha farq qilishi juda kam uchraydigan holat bo‘lib, soxta mahsulotlarning paydo bo‘lishi uchun qulay sharoit yaratadi.
Iste’molchi do‘konga kirganda, ko‘pchilik uchun tanlashning asosiy mezoni narx bo‘lib qoladi. Masalan, bir kilogrammi 40−45 ming so‘mdan past bo‘lgan arzon va o‘rtacha narxdagi mahsulotlar xaridorlari ko‘pincha savdo belgisiga emas, balki kolbasaning tashqi ko‘rinishi va turiga e’tibor qaratadilar. Ular barcha ishlab chiqaruvchilarda mavjud bo‘lgan “Doktorskaya”, “Moskovskaya” yoki “Salyami” kabi turlarga ko‘proq ahamiyat beradilar.
Chap tomonda Sherin kompaniyasi mahsuloti, o‘ng tomonda qalbaki mahsulot.
Shunday vaziyatlarga duch keldikki, xaridorlar Sherin kolbasasini sotib olayotganiga ishonch hosil qilishadi, aslida esa Tim mahsulotini xarid qilishadi (Tim — Sherin kompaniyasining savdo belgisi bo‘lib, u pastroq narx segmentidagi mahsulotlarni ishlab chiqaradi — Spot izohi). Bu ko‘pincha sotuvchilarning ikkala brend ham bir zavodga tegishli ekanligini anglab, xaridorlarga arzonroq variantni taklif qilishlari bilan bog‘liq.
Boshqa tomondan, O‘zbekistonda kolbasa mahsulotlarini yashirincha ishlab chiqarish juda qiyin, chunki bu yuqori texnologiyali jarayon hisoblanadi. Soxta mahsulotlarni ko‘pincha rasmiy faoliyat yuritayotgan, xodimlari va zarur uskunalari bo‘lgan korxonalar ishlab chiqaradi.
Bundan tashqari, asosiy raqobatchilarimiz ko‘pincha bizning mahsulotlarimizga tashqi ko‘rinishdan juda o‘xshash, ammo boshqa brend ostidagi mahsulotlarni yaratish uchun shunday usullardan foydalanadilar. Bu muammo, ayniqsa, arzonroq mahsulotlarga talab yuqori bo‘lgan hududlarda dolzarb hisoblanadi. Bunday tovarlar asosan viloyatlar va kichik shaharlardagi savdo nuqtalari orqali tarqaladi.
Toshkentda bunday qalbaki mahsulotlar tezroq aniqlanadi, chunki bu yerda yirik ishlab chiqaruvchilar to‘plangan, davlat idoralari faoliyat yuritadi va raqobatchilar tomonidan nazorat yanada sinchkovroq amalga oshiriladi. Ammo hududlarda, xususan Samarqand, Buxoro, Andijon, Farg‘ona kabi viloyatlarda, mahalliy ishlab chiqaruvchilar ko‘pincha mashhur mahsulotlarni nusxalab, ularning narxini pasaytirib, xaridorlarni chalg‘itib qo‘ymoqda. Qoidabuzarlar odatda bizning savdo belgimizdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri foydalanmaydi, balki xaridor farqni payqamasligi uchun asl mahsulotga adashtirish darajasida o‘xshash tashqi ko‘rinish yaratadi.
Sherin’ning qalbaki mahsulotlarga qarshi kurashi
Sherin’da mijozlar va hamkorlar bilan savdo va xizmat ko‘rsatish bo‘yicha ishlaydigan jamoa mavjud. Ular orasida turli toifadagi xodimlar, jumladan, savdo vakillari va merchendayzerlar ham bor. Ularning hamkorlikdagi faoliyati soxta mahsulotlarni aniqlashga yordam beradi. Faqatgina Toshkentning o‘zida bir necha o‘n nafar kishi faoliyat yuritmoqda.
Qalbakilashtirishga qarshi kurash tartibi quyidagicha: vakilimiz do‘konga borib, peshtaxtada Sherin mahsulotiga juda o‘xshash mahsulot borligini payqaydi. So‘ngra sotuvchi, menejer yoki do‘kon rahbaridan bu tovar qanday qilib peshtaxtaga tushib qolganini surishtiradi. Bunda albatta fiskal chek olingan holda soxta mahsulot sotib olinadi, chunki cheksiz vakolatli organ bizning murojaatimizni ko‘rib chiqmaydi.
Dastlab ishlab chiqaruvchi bilan bog‘lanib, masalani tinch yo‘l bilan hal qilishga harakat qilamiz. Unga barcha hujjatlarni, jumladan patent va sertifikatlarni jo‘natamiz, so‘ngra qalbaki mahsulotni olib tashlashni so‘raymiz. Ko‘p hollarda bu yondashuv natija beradi — qoidabuzarlarning taxminan 30% i, murojaatimizdan so‘ng, soxta mahsulotlarni bozordan ixtiyoriy ravishda olib tashlashadi.
Bozorda savdo belgimiz tushirilgan xamir ichida sosiskalar paydo bo‘lgan holatga ham duch kelganmiz, vaholanki biz bunday mahsulotni ishlab chiqarmaymiz. Buni tezda payqadik va o‘zimiz surishtiruv o‘tkazib, sotuvchilar orqali ishlab chiqaruvchini aniqladik. Natijada, insofsiz tadbirkor xaridorlarning ishonchini qozonish uchun tovar belgimizdan foydalanganligi ma’lum bo‘ldi. Ish Adliya vazirligiga yetib bormadi, chunki masalani murosa yo‘li bilan hal qildik.
Ishlab chiqaruvchi qonunbuzarlikni bartaraf etishdan bosh tortsa, unda rasmiy xat tayyorlab, intellektual mulk sohasida vakolatli organ bo‘lgan Adliya vazirligiga so‘rov yuboramiz. Vazirlik qoidabuzarliklar aniqlangani haqida xulosa bergach, ular bilan birga kontrafakt mahsulotlarni olib qo‘yish va yo‘q qilish to‘g‘risida qaror qabul qiluvchi sudga murojaat qilamiz. Sud majlisida Adliya vazirligi vakili ham ishtirok etishi shart, biroq vazirlik xodimlari bandligi tufayli doim ham sudga kela olmasligi mumkin, bu esa jarayonni ba’zan murakkablashtiradi. Regulyatorga murojaat qilishdan to qonunbuzarlik bartaraf etilguniga qadar bo‘lgan butun jarayon bir necha oyga cho‘zilishi mumkin.
O‘rtacha har ikki oyda bir marta sud jarayonini qo‘zg‘atamiz, bu yiliga taxminan 10 ta jarayon. Deyarli 99% hollarda Adliya vazirligi bizning foydamizga qaror chiqaradi, chunki intellektual mulk huquqlarimiz buzilganligi haqida aniq dalillar mavjud bo‘lgandagina vakolatli organlarga murojaat qilamiz.
Huquqbuzarliklar aniqlangani haqidagi qaror chiqarilgach, tegishli organlar kontrafakt mahsulotlarni yo‘q qiladi. So‘ngra Adliya vazirligiga buni tasdiqlovchi materiallar — videoyozuvlar yoki rasmiy hisobotlarni taqdim etadi. Keyin ular bu ma’lumotlarni huquq egasi sifatida bizga yetkazadi. Na Adliya vazirligi, na huquq egasi kontrafaktni yo‘q qilish jarayonida qatnashmaydi. Biz bu ma’lumotlarga ishonamiz, lekin qo‘shimcha nazorat maqsadida keyingi oy davomida soxta mahsulotlar sotililishi mumkin bo‘lgan do‘konlarni sinchiklab qayta tekshirib chiqamiz.
